«سیاست به‌زیست» از منظر حضرت علی(ع)
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: جامعه‌ای که بتواند در فضای هنجارهای دینی حرکت کند، از منظر حضرت علی(ع) در فضای به‌زیست سیاست حرکت می‌کند. این جامعه از آفت‌های عقلی به دور است و به همین جهت تعصب ناروا را می‌توانیم در فضای آفت‌های عقلی ببینیم.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، وبینار علمی «عقلانیت سیاسی در قرآن و سنت» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حسام‌الدین خلعتبری، عباسعلی رهبر، و علی رجب‌زاده، اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و سیدمحمدرضا محمود‌پناهی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور برگزار شد.
مشروح سخنان عباسعلی رهبر، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع «فهم مضاعف از عقلانیت سیاسی در تفسیر نهج‌البلاغه»:
طبیعی است آنچه از فهم مضاعف مورد توجه داریم، این است که فهم اولیه‌ای نسبت به یک متن صورت می‌گیرد و بعد در قالب هرمنوتیک مضاعف، فهم جدیدی، خود را بر فضای جدید تحمیل می‌کند. اگر دچار فضای روش‌شناسی هرمنوتیک شویم و نتوانیم متن و مفسر را در جای مناسب قرار دهیم، ممکن است دچار اشتباه شویم، لذا بنده فهم ثانویه‌ای را متناسب با شرایط جامعه خودمان و نظام منطقه‌ای در نظر می‌گیرم و مباحث را بر اساس آن ارائه خواهم داد.
حضرت علی(ع) مصادیق عقل را بیان کرده‌اند که از جمله آنها فهم و مقابله با جهل است. نکته بسیار مهم این است که این عقل باید بتواند به نوعی در فضای زندگی ما تغییر و تحول ایجاد کند. عقلانیت سیاسی باید محاسبه سود و زیان معنوی، عاقبت‌اندیشی، اصلی و فرعی کردن مسائل و سنجش نسبت واقعیت و آرمان را در نظر بگیرد. در این‌صورت خروجی آن کارآمدی، خوشنامی و رضایت مردم است. این مفهوم کلی است که از عقلانیت سیاسی وجود دارد.
چارچوب مفهومی متناسب با این عقلانیت سیاسی، سه آیه از قرآن، شامل آیات ۱۰۸ یوسف، ۱۰ ملک و ۱۱۸ آل عمران است. برای مثال در آیه ۱۰۸ سوره یوسف آمده است: «قُلْ هَٰذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللَّهِ ۚ عَلَىٰ بَصِیرَهٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی ۖ وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ بگو: طریقه من و پیروانم همین است که خلق را به خدا با بینایی و بصیرت دعوت کنیم، و خدا را از شرک و شریک منزه دانم و هرگز به خدای یکتا شرک نیاورم» اولین نکته در این رابطه این است که بحث مهمی درباره با عقلانیت و بصیرت مطرح می‌شود که در انتخاب راه‌های مختلف محقق خواهد شد و به همین دلیل است که آزادی فردی و سیاسی در قالب این نوع از بصیرت، خود را نشان می‌دهد. نکته دیگر اینکه بحث اقناع و نه تحمیل مطرح است. همچنین میزان اطاعت و تبعیت مبتنی بر بصیرت، ملاک دعوت پیامبر(ص) است.
نکته دیگر در این آیات درباره اهمیت توجه به دعوت است. جامعه‌ای که به حرف بزرگتر گوش نمی‌دهد، دچار فساد خواهد شد. نکته دیگر که به مباحث سیاسی جدید مرتبط است این است که در فضای سیاسی، یک غیریت و دشمن وجود دارد که مبتنی بر واقعیت و انضمام است نه انتزاع. شما هر کاری بکنید نمی‌توانید این دشمن را راضی کنید و شاید زباناً راضی شود، اما در ذات خود هرگز دست از شما برنخواهد داشت. این آیه به صراحت بحث حضرت امام و مقام معظم رهبری درباره دشمن‌شناسی را تبیین می‌کند.
بحث دیگر عقلانیت سیاسی در سیره نبوی است. پیامبر اکرم که با زبان مصالحه با بندگان خدا و بر مبنای اخلاق نبوی صحبت می‌کند، نکته نغزی را بیان می‌کنند و اصل صحبت ایشان این است که اگر بخواهیم یک زیست سیاسی عقلانی داشته باشیم، ابتدا باید شناخت مبتنی بر معرفت داشته باشیم و البته معرفتی که مبتنی بر توجیه و باور باشد و گزاره‌های صدق آن بیش از کذب باشد و منجر به اقناع جامعه شود. بعد از شناخت، بحث اطلاعت مطرح می‌شود که در راستای معرفت شکل می‌گیرد. اگر معرفت درست باشد اطلاعت نیز احسن خواهد بود. نتیجه این معرفت این است که در فضای زیبایی‌شناسی اطلاعت و معرفت حرکت می‌کنیم و با میوه صبر می‌توانیم بر مشکلات پیروز شویم.
بیشترین نکته‌ای که یک رهبر در جامعه دینی باید بر آن تأکید داشته باشد، این است که این معرفت را در جامعه پیاده کند تا منجر به اطاعت، عزت و استقلال ملی شود. بعد از بررسی عقلانیت از منظر قرآن و پیامبر(ص) وارد فضای عقلانیت در نهج‌البلاغه می‌شویم. حضرت علی(ع) بر زمینه‌های رشد عقلانیت تأکید دارند. در فضای سیاسی نیاز به رشد عقلانیت و بصیرت آزاداندیش داریم که ما را با برچسب‌های خانوادگی و امثالهم دچار خطا نکند.
جامعه‌ای که بتواند در فضای هنجارهای دینی حرکت کند، از منظر حضرت علی(ع) در فضای به‌زیست سیاست حرکت می‌کند. این جامعه از آفت‌های عقلی به دور است و به همین جهت تعصب ناروا را می‌توانیم در فضای آفت‌های عقلی ببینیم. اما نکته بسیار مهم در نگاه امیرالمؤمنین(ع) این است که عقلانیت سیاسی، پایه‌ای برای بندگی و عبودیت است. بندگی موضوعی کاملاً انضمامی و کاربردی است و میوه آن نیز رضایت عمومی مردم است.
ملاک‌های انسان مسئول شامل خودآگاهی، تعهد و گزینش عقلایی هستند. از منظر دین، تصمیم‌گیری ناشی از قدرت اراده و انتخاب و اختیار انسان است و رفتارهای غریزی نیز به هویت نبانی انسان مربوط هستند، نه به روح او، و رفتار ارادی به جوهره و نفس او مربوط است. آنچه در فضای عمومی جامعه ما مغفول واقع شده، مسئولیت‌پذیری سلسله مراتبی است که خداوند از سن تکلیف تا سن مرگ برای انسان در نظر گرفته است. این مسئولیت‌پذیری، فضا را بری حرکت انسان به عنوان کنشگر فعال سیاسی فراهم می‌کند تا بتواند منشأ تحول و مسئولیت‌پذیری باشد.
خلاصه بحث بنده این است که اگر بخواهم امروز درسی را مطرح کنم، شاید لازم است به خطبه ۲۰۹ نهج‌البلاغه اشاره کنم که در آنجا فضای لازم برای عقلانیت سیاسی در جامعه خودمان مورد توجه قرار گرفته است. این خطبه شاهکار عقلانیت سیاسی از نگاه حضرت علی(ع) است. شاه کلید بحث ایشان در عقلانیت سیاسی این است که اگر جامعه‌ای ارزش‌های دینی و انسانی برایش مهم است و می‌خواهد به رفاه برسد و عقلانیت خود را ارتقا دهد، باید یک قدم ساده و روشن بردارد؛ یعنی نسبت بین حق و تکلیف در جامعه و بین دولت به معنای عام و مردم برقرار شود.
ایشان نکاتی جالب در این راستا می‌فرمایند که توجه به آنها چنان اهمیت دارد که باعث می‌شود، حقوق بشر امروزی قابل قیاس با آن نباشد. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: تساوی در حق چیزی است که خداوند برای ما قرار داده است. در واقع ایشان معتقدند تنها کسی که اتوبان یک طرفه دارد خداوند است، اما همین خدا حاضر است به خاطر وظایفی که شما انجام می‌دهید، برای شما جزا و پاداش قرار دهد، لذا یک وزیر یا وکیل نباید به خاطر مسئولیتی که از آن بهره برده است، سر مردم منت بگذارد.
اصل بحث در آنجاست که حضرت علی(ع) در این خطبه می‌فرمایند که مهمترین حقی که خداوند برای انسان قرار داده است، حق مردم بر دولت و حق دولت بر مردم است. اگر این حق رعایت شود، نظام الفت پیاده خواهد شد که نظام اجتماعی آن یک شاهکار در جامعه دینی است. خروجی دیگر رعایت این حق، این است که عزت و ارجمندی دین محقق خواهد شد.
امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند اگر می‌خواهید دولت و مردم اصلاح شوند، باید حرکت جمعی مردم را در فضای صبر و استقامت قرار دهیم تا آنها بهره و تقاضای لازم را از دولت داشته باشند. در اینجا باید دولت مصلح باشد، چراکه دولت فاسد نمی‌تواند امر اصلاح را انجام دهد، اما نقش مردم هم مطالبه‌گری در فضای قانونی است، لذا اگر می‌خواهیم جامعه‌ای مبتنی بر عدالت داشته باشیم، حاکمیت ما حفظ شود و آمریکا، روسیه و چین از ما ناامید شوند تنها راه از منظر حضرت علی(ع) این است که مسئولان به میزی بر گردند که حقوق مردم در آن رعایت شود.
منبع: ایکنا