بررسی تطبیقی مبانی حقوق بشر دوستانه در اسلام و مسیحیت (۳)

ردنا (ادیان نیوز) – صاحب «تاریخ طبری» در فرازی به یکی از رخداد های صور اسلام به فرمانی از ابوبکر اشاره می کند که خلیفه ی اول در طی آن فرمان از سپاهان اسلامی می خواهد که از کشتن زنان ، خردسالان و پیرمردان فرتوت اجتناب کنند و درختان خرما و درختان میوه دار را قطع نکنند، نسوزانند، از کشتار دامها جز برای رفع گرسنی پرهیز کنند و صومعه نشینان را نیز به حال خود بگذارند (طبری ،۱۳۵۲،ص۱۳۵۳)
امیرالمؤمنین علی (ع) در فرازهای متعددی از «نهج البلاغه » به آداب و احکام چگونه جنگیدن اشاره داشته و سپاهیان اسلام را به احترام و رعایت این آداب سفارش و ترغیب کرده اند. ایشان در یکی از نامه های «نهج البلاغه » در این خصوص چنین می فرمایند: «با دشمن جنگ را آغاز نکنید تا آنها شروع کنند ، اگر به اذن خدا شکست خوردند و گریختند ، آن کس را که پشت می کند، نکشید ؛ و افراد بی دفاع را آسیب نرسانید و مجروحان را به قتل نرسانید ؛زنان را با آزار دادن تحریک نکنید، هر چند آبروی شما را بریزند ، یا امیران شما را دشنام دهند »(۱)(نهج البلاغه ، ۱۳۴۸،ص۳۲۵)
در باب عدم جواز کشتار آن دسته از نظامیان دمش ، که با اجبار و اکراه به صحنه ی کارزار کشانده شده اند ، نیز احادیث و اخبار متواتری از جنگهای صدر اسلام نقل شده است ؛ بر اساس یکی از احادیث در جنگ بدر پیامبر اسلام (ص) افراد سپاه خود را از کشتن حارث بن عامر بن نوفل نهی فرموده بود ؛زیرا که او را از کسانی می دانست که مجبورش ساخته بودند که به جنگ بیاید (واقدی ، ۱۳۶۱، ص۶۰)
عدم جواز محاصره ی اقتصادی شهرها از دیگر موارد مهم در تاریخ جنگهای صدر اسلام است ؛ دستور پیامبر (ص) به لغو حصر اقتصادی مکه و ارسال آذوقه به مردم این شهر ، که قبل از فتح مکه به دست سپاهیان اسلام رخ داد ، از مصادیق این اصل است (ضیایی بیگدلی ، ۱۳۶۵، ص۱۷۱)
عدم جواز به کارگیری سموم و مواد شیمیایی زیانبار علیه دشمن و نیز دستور به عدم تعرض به کلیساها و معابد دشمنان از جمله دیگر موارد گفتنی در حقوق جنگ از دیدگاه اسلام است (ضیایی بیگدلی ، ۱۳۶۵، ص۱۷۲)
چگونگی رفتار با اسرای جنگی در سنت امان دادن در جنگها از جمله موارد دیگری به شمار می روند که در مباحث حقوقی اسلام جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده و در زمره ی اشتراکات رویکرد اسلام در خصوص حقوق جنگ با اصول ایده ی جنگ عادلانه و در چار چوب نظریه ی حقوق بشر دوستانه قابل بررسی است . اعطای امان به لشکریان دشمن که بسته به شرایط مندرج در احکام آنچه توسط رئیس دولت اسلامی و چه توسط سایر لشکریان در هر رده ای صورت می پذیرد ، همواره در طول تاریخ جنگهای صدر اسلام اعمال می شده و حتی تبلیغ و ترویج نیز گردیده است . یکی از آیات قرآن که در آن مسلمانان به حسن سلوک با اسیران جنگی توصیه شده اند ، آیه ی ۷۰سوره ی انفال است که می فرمایند :« یا ایها النبی قل لمن فی ایدیکم من الاسری ان یعلم الله فی قلوبکم خیراً یؤتکم خیراً مما اخذ منکم …» آیه ی هشتم سوره ی دهر نیز آنجا که می فرماید :« و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیماً و اسیراً …» نیز می تواند نمایانگر شمای دیگری از چگونگی تعامل و رفتار با اسرا توسط مسلمانان باشد . جدای از آیات و روایاتی که همگی بر رفتار حسنه و نیک با اسرای جنگی دلالت دارند ، تاریخ جنگها و غزوه های صدراسلام و عمکرد سپاه اسلام نیز مؤید این نظریه هستند.
در یک روایت تاریخ از جنگ بدر آورده اند که در روز آخر جنگ هنگامی که تعدادی از اسرای دشمن را برای تعیین تکلیف خدمت پیامبر آوردند ، ایشان دستور دادند تا آن را میان اصحاب و خیمه های آنها جای دهند ، به آنها احترام گذارده و از آنان پذیرایی انسانی کنند (طه حسین ، ۱۳۳۹، ص۲۵۲) . در جریان غزوه ی ذات الرقاع نیز نقل شده است که پس از شکست دشمن پیامبر (ص) به سپاهیان اسلام دستور دادند تا به اسیران جنگی به ملایمت و نیک رفتار شود و آنها را تازیانه نزنند و دستهایشان را نبندند . در هر صورت ، با توجه به سیره و سنت پیامبر (ص ) و با عنایت به احادیث و روایات وارد شده ، رفتار انسانی و محترمانه با اسرای جنگی به عنوان یک اصل مسلم در اسلام مورد پذیرش و اذعان همه ی فرقه های اسلامی است . (۲)
و سرانجام در خصوص سومین مرحله ی سومین حوزه از ایده ی جنگ عادلانه که ناظر بر شرایط و چگونگی پایان دادن به جنگ هاست ، موارد تشابهی میان احکام وارد شده و در حقوق اسلامی و اصول جنگ عادلانه مشاهده می شود . در فقه اسلامی رئیس حکومت اسلامی در مواردی که مصالح جامعه ی اسلامی اقتضا ی کند ، می تواند و باید اقدام به ترک مخاصمه کند و پیشنهاد ترک مخاصمه از موارد دشمن را بپذیرد .
یکی از شروط اساسی در چنین حالتی حصول اطمینان از این امر است که دشمن قصد حیله و فریب را ندارد و در صدد حمله ی مجدد به مرزهای جامعه ی اسلامی نیست .
حضرت علی (ع) در این خصوص در «نهج البلاغه » چنین می فرمایند : هیچ نوع صلح و قرار داد همزیستی را که دشمنت تو را بدان فراخواند و رضای پروردگار در آن باشد ، رد نکن ؛ زیرا در زمان صلح است که ارتش و نیروهای نظامی تو آمادگی و تقویت بیشتری خواهند یافت و تو نیز از نگرانیها و اندوههایت آسایش خواهی داشت و کشورت در امنیت به سرخواهد برد .در خصوص شرایط جنگ عادلانه در مرحله ی سوم یا مرحله ی پایان یافتن جنگ و نگرش حقوق اسلامی نسبت به آن دیدگاههای متفاوتی وجود دارد . برخی بر این باورند که در صورت تسلیم دشمن و ترک جنگ توسط او ، اگر چنانچه در نیت و اهداف وی سوء ظن و تردیدی وجود نداشته باشد، ادامه دادن جنگ مشروعیت نخواهد داشت (ضیای بیگدلی ، ۱۳۶۵،ص۱۵۲)
جمع بندی
قوانین و مقررات دین مبین اسلام و احکام منور آن در بسیاری مواضع با موارد مطرح شده در ایده ی جنگ عادلانه در مسیحیت و با اصول این نظریه همسویی و اشتراک نظر داشته ، در برخی از موارد از این اصول مشترک نیز فراتر رفته و خود مبدع تعالیم ، احکام و سنتهای جدیدی در راستای نظریه ی حقوق بشر دوستانه شده است . تعالیم و سنتهایی که قرنها بعد مورد استناد و عمل کشورهای جهان و مجامع بین الملل قرار گرفته است . مواد دهم ، سی وپنجم ، چهل وچهارم ، پنجاه و یکم ، پنجاه و چهارم ، شصتم ، یازدهم ، هفتاد و پنجم ، و هفتاد و هشتم مندرج در پروتکل الحاقی به کنوانسیونهای ژنو
مورخ ۱۶ اوت ۱۹۴۹.م در خصوص حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه ی بین المللی مصوب ژوئن ۱۹۷۷م. به طور مستقیم در راستای اصول برخاسته از حقوق اسلامی است که در نظریه و عمل مورد تأیید آیین الهی اسلام بوده است .(۳) اندیشمندانی نظیر کریستوفر ویرامانتری بر این باورند که شواهد و اسناد بسیاری وجود دارد که مبین این واقعیت است که هوگو گروسیوس ، که وی را پدر علم حقوق بین الملل نام نهاده اند ، تا حد زیادی در تدوین و تحریر مباحث مربوط به حقوق جنگ و صلح خود از مبانی حقوق اسلامی در این خصوص بهره جسته است (Weeramantry,1988,pp.149-185)
مونا فیکسدال ، استاد دانشکده ی علوم سیاسی دانشگاه اسلو ، و دان اسمیت ، پژوهشگر مؤسسه ی بین المللی تحقیقات صلح اسلو ، نیز در اثر مشترک خود با عنوان مداخله ی بشر دوستانه و جنگ عادلانه به نقش حقوق اسلامی در شکل گیری و تکامل حقوق بشر دوستانه اشاره می کنند (Fixdal&Dan,1 998)
پی نوشت ها :
*استاد دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی دانشگاه امام صادق (ع)
۱.لا تقاتلوهم حتی یبدؤوکم ، فاذا کانت الهزیمه باذن الله فلا تقتلوا مدبراً و لا تصیبوا معوراً و لا تجهزوا علی جریح و لا تهیجوا النسا ی باذی و ان شتمن اعراضکم …
۲.برای مطالعه بیشتر در خصوص احکام و قوانین اسلامی در مرحله ی وقوع جنگ و مقایسه ی آن با حقوق بین الملل رک:
Al-Zuhili,2005,Volume87,pp-269-283
۳. برای مطالعه ی بیشتر در خصوص قرار دادهای چهارگانه ی ژنو و پروتکلهای الحاقی آن رک . آشنایی با حقوق بشر دوستانه بین الملل ، کمیته ی ملی حقوق بشر دوستانه جمهوری اسلامی ایران . تهران :۱۳۸۱
کتابنامه
-نهج البلاغه (۱۳۸۴) . ترجمه ی محمد دشتی . مشهد : منشور وحی .
-خدوری ، مجید (۱۳۳۵) . جنگ و صلح در اسلام . ترجمه ی غلامرضا سعیدی . تهران :اقبال .
– شهابی ، محمود (۱۳۵۷) . ادوار فقه . جلد اول . تهران :دانشگاه تهران .
– شیخ طوسی (۱۴۰۱ق) . تهذیب الاحکام . جلد ششم . بیروت .
صالح الظالمی ، محمد (۱۳۵۹) . فقه سیاسی در اسلام . ترجمه ی رضا رجب زاده . تهران : پیام آزادی .
– ضیایی بیگدلی ، محمد رضا (۱۳۶۵) . اسلام و حقوق بین الملل . تهران :شرکت سهامی انتشار .
– طباطبایی ، محمد حسین (۱۳۴۶) . تفسیر المیزان . جلد سوم . ترجمه ی محمد تقی مصباح یزدی . قم:دارالعلم .
طبری ، محمد بن جریر (۱۳۵۲) . تاریخ طبری . جلد چهارم . ترجمه ی ابوالقاسم پاینده . تهران : بنیاد فرهنگ ایران .
-طه حسین (۱۳۳۹) . آیینه ی اسلام . ترجمه ی محمد ابراهیم آیتی . تهران :شرکت انتشار .
– مطهری ، مرتضی (۱۳۵۰). جهاد . تهران :صدرا .
– نجفی ، محمد حسن (۱۹۸۱) . جواهر کلام . جلد بیست و یکم . بیروت .
-واقدی ، محمد بن عمر (۱۳۶۱). مغازی (تاریخ جنگهای پیامبر ) . جلد دوم. ترجمه ی دکتر محمود مهدوی دامغانی . تهران :مرکز نشر دانشگاهی .

نویسنده: دکتر محمد حسن خانی