حقوق زن و وظایف او در خانواده و جامعه

ردنا (ادیان نیوز) – ما با پدیده جهانی شدن دست به گریبانیم و پیوسته بیانیه ها و شعارهایی از کنفرانس ها و راهپیمایی های منطقه ای و جهانی صادر می شود. قضیه زن در منطقه خاورمیانه همانند جاهای دیگر همچنان مبهم و سرگردان است زیرا تمدن جدیدی که شعار آزادی زن را سرداده، آن را با رسانه های گروهی، تجارت. لباسهای مختلف و مهمانی ها محدود نموده است. درست است که درصد زنان بی سواد در منطقه بسیار پایین آمده است و کار بیرون از خانه آنها معضل تلقین میشود ولی بحران های اقتصادی ما را وادار کرده است در حرکت تولید از زنان نیز یاری طلبیم؛ ولی راه از آنچه که گمان می کنیم طولانی تر است.

دین اسلام بر مبانی تأکید دارد که پایه آن مساوات است و ما در این زمینه بهترین قانون را به ویژه در حقوق شرعی و واجبات داریم”لهن مثل الذی علیهن بالمعروف” و در کلام امام موسی صدر این معنا را می بینیم که می گوید: “اگر بخواهیم آزادی به معنای حقیقی را به زنان بدهیم در تعالیم دینی اسلام این آزادی را می یابیم”. و در جای دیگر می گوید: “دین به هیچ وجه مانع شرکت زن در فعالیت های مختلف اجتماعی نمی شود.” وی نظر قرآن را درباره زن بیان می دارد و می گوید: “قرآن در حقیقت و ذات، زن را مثل مرد میداند.” (وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (۱). سپس بیان می کند که زن در شکل گیری نسل بشر، نقش حیاتی دارد، اما نه چون مزرعه ای که در آن بذر می کارند:(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً …) (۲). امام صدر این نکته را گوشزد می کند که تکرار عبارت “بعضهم من بعض” بر مساوات تأکید می کند.

قرآن به کار انسان چه زن و چه مرد احترام می گذارد و تحمیل کار بر زن را حتى از طرف شوهرش حرام می داند یعنی هیچ کس حق ندارد که آزادی زن و مرد را بگیرد و مانع کار کردن آنها بشود یا پاداش کار آنها را نادیده بگیرد. آنجا که می فرماید: (فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لَا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى …) (۳) و از نظر اقتصادی از زنان حمایت می کند و می فرماید: (وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ …) (۴) و از لحاظ سیاسی آنجا که می گوید: (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَى أَنْ لَا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (۵). در همه زمینهای زندگی مرد حق ندارد حتی بعد از ازدواج در اموال زن تصرف کند همانطور که بدون رضایت زن نمی توان او را وادار به ازدواج کرد. با این وجود جریانی فعال وجود دارد که سعی می کند احکام و قوانین را در مورد برخورد با زن بازنگری کند در حالی که بین مبانی و اصول و معاملات تفاوت وجود دارد و بیشتر این معاملات را فقها وضع کرده اند که این معاملات باید پیوسته با نیازها و شرایط روزمره ما تغیر کند. چرا که مبانی دینی بهترین راهنمای ما هستند. از اموری که معاملات را با خطر مواجه می کند این است که معاملات در ذهن جامعه نفوذ می کند و ارزش ها از نردبان ترقی بالا می روند و به مبادی می رسند و ضرب المثل هایی مثل “المرأه بربع عقل” بهترین گواه بر این مساله است. خطر مفاهیم تقلیدی از آن جهت است که تفکر را اسیر می کند و سلوک اجتماعی را به بند می کشد. نتیجه این مفاهیم انبوه و سنتی این است که در راه تحقق عدالت اجتماعی و مساوات بین جنس زن و مرد مانع ایجاد می کند.

 زن عنصری فاعل و مثبت است

زمان آن رسیده که زن را به عنوان عنصری فاعل و مثبت بنگریم چرا که او موجودی منفی و انفعالی نیست. با این دیدگاه موقع آن رسیده خط مشی کاملی را در برخورد با چالش های موجود با تمام حقایق تلخ و شیرین آن دنبال کنیم که این استراتژی سعی دارد تغییرات کمی و کیفی زیادی را ایجاد کند که منجر به عدالت اجتماعی شود. باید از این طرح همه جانبه برای مبارزه با بی سوادی در بین زنان استفاده کنیم. مشکلاتی را که لازم است از سر راه برداریم از این قرار است:

– از بین بردن بی سوادی در زمینه ی مسائل تولیدمثل و بارداری (قصه های مادران و آغوش گرم مادر در هنگام شیردادن می تواند تصویری زیبا در ذهن کودک نقاشی کند.)

– از بین بردن نا آگاهی در زمینه مسائل تربیتی مثل مسئولیت پرورش کودک که بر عهده مادر است و اگر این مسائل در ارتباط با زندگی و واقعیت های موجود در خانواده و جامعه نباشد زندگی بی معنی خواهد شد و تعلیم و تربیت با شکست مواجه می شود، لذا اگر نظام پیشرفته ای وجود نداشته باشد زندگی با تغییر نیازها و شرایط دچار مشکل می شود.

– از بین بردن ناآگاهی اقتصادی در مسائلی که مرتبط با بیداری شغلی است.

– از بین بردن ناآگاهی حقوقی به این ترتیب بیسوادی در این چارچوب از راه تحصیل حاصل می شود.

هوشیاری زن و برخورد مثبت با خودش شرط اساسی و لازم است تا بتواند درباره کارکردهایش به گفتگو بنشیند. این بیداری (اعتماد به نفس) تضمین کننده بیداری جسمانی می شود چرا که با این خودباوری زن می تواند در زندگی خود تغییراتی ایجاد کند و اگر اعتماد به نفس متزلزل باشد هرگز نمی تواند به دیگری اعتماد کند. زن به عنوان مرکز ثقلی در بازسازی وطن و صنعت آینده مؤثر بوده و خواهد بود و تا هنگامی که زن زمام امور را در زمینه خویشتن سازی و تربیت فرزندان در دست نگیرد کشور بحران زده و آینده در گرو شرایط کنونی می ماند، بین گذشته ای که باز نمی گردد و آینده ای که به جای ساختن آن همیشه نگرانش خواهیم بود. اجازه بدهید که به آیه کریمه قرآن برگردیم که فرمود(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَى أَنْ لَا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)(۶) آنچه ما بیعت می نماییم در واقع تلاش برای به دست آوردن حق سیاسی است اما این تلاش باید از تمام عوامل زندگی دنیا همچون هواوهوس یا مادیات آزاد باشد. ارتباط با هر یک از عوامل مادون دنیا نوعی بیعت شرک به خداست و خداوند خواسته که از طریق ارتباط با او عقل و درون ما از هر چیز غیر از او آزاد باشد و این امر زمینه را برای زنان فراهم می کند که از همه عوامل خارجی آزاد شوند، پس گزارش به عوامل دنیوی ایمان به خدا را کمرنگ می کند.

ایمان به خدا یعنی رهایی از همه فشارهایی که آن را تحت تاثیر قرار می دهد. از این نکته که بگذریم ما در عهد بیعت و عدم شرک زندگی می کنیم و در محیط اخلاقی که زن را از هواوهوس دور می کند و او را به صفای درون رهنمون می سازد و هر قدر که زن بتواند از بدیها دور شود به آزادی در تصمیم گیری و موضع گیریش نزدیک می شود و می تواند نیکی کند و نیکی هر کاری است که رضای خدا و صلاح مردم در آن باشد. و به تعبیری دیگر نیکی هر عملی یا سخنی است که از قناعت به منافع پیش می رود.

از معنای کلی آیه بالا در می یابیم که زن باید اول خود را آزاد کند و نکته اصلی این آزادی آن است که به غیر از خدا دلبستگی نداشته باشد و در همه حال به خدا توجه کند و معبودی دیگر را پرستش نکند و در مقابل خدا خودش، شوهرش، فرزندانش، مالش، هواوهوس و خواسته هایش را نادیده بگیرد.

بعد از این مفاهیم که عنوان کردیم درون زن پاک شد و با دوری از زشتی ها به تربیت نفس خود می پردازد و بعد از این خودسازی دست به اعمال نیکی می زند و خود را انسانی کامل فرض می کند که دارای عقیده و نظر است یعنی او شایستگی لازم را برای فعالیت های سیاسی و اجتماعی و زمینه های مختلف زندگی بدست آورده است و اینجا خداوند بر پیامبر اکرم امر کرد که بیعت زنان را بپذیرد یا به عبارتی دیگر فعالیتهای اجتماعی آنها از قیدوبندها آزاد کند و بتوانند نقش خود را در برپای نیکی ایفا کنند و نیکی همان عمل صالح است و نتیجه آن زندگی شرافتمندانه و پر مهر و خالی از ترس است و در بردارنده رستگاری و درجات والای انسانی و مفاهیمی دیگر است که در ۶۰ آیه از قرآن وارد شده است و در بیشتر این آیات زن و مرد در کنار یکدیگرند و این با هم بودن با ایمان و عمل صالح همراه است.

 رشد اقتصادی و توسعه انسانی

بانوان کارمان را با با وجود تعریف دوباره توسعه و وارد کردن انسان در آن به عنوان یک عنصر اساسی و با توجه به شدت یافتن معضل فقر در بسیاری از کشورهای منطقه، رشد اقتصادی همچنان اولویت نخست در این جوامع است که شامل ایجاد فرصتهای شغلی و کمک به مجموعه های ضعیف و توزیع عادلانه درآمده است.

تجربه در کشورهای مختلف ثابت کرده است که گردش چرخش اقتصاد هر کشوری تا حد زیادی بستگی به ارزش افزوده دارد و صاحبان آن در همه زمینه ها و کارهای خیریه – برای کمک به رشد جامعه شان – می توانند موفقیت زیادی را کسب کنند. بخش خصوصی از رشد و غنی سازی کشور سود می برد و گروه های جامعه قدرت توانایی خرید و رفاه را به دست می آورند مسئولیت اجتماعی صاحبان مال و اصحاب مشاغل دیگر این نیست که رفاه را فراهم کنند بلکه شرط لازم و مهم پیشبرد اهداف وموفقیت طرح هایشان در درازمدت است.
گفتمان اجتماعی و رشد سه محور اساسی دارد.
– ایجاد توانایی کار یعنی توانمند ساختن زنها برای شرکت و ایفای نقش در تصمیم گیری در همه سطوح؛
– ایجاد توانایی همکاری با دیگران و توانمند ساختن زنان برای سازماندهی گروه های اجتماعی هدفمند و فعال؛
– ایجاد اعتماد به نفس یعنی توانمند نمودن زنان در اعتماد به نفس و ایمان به این که می توانند تغییر ایجاد کنند.
توسعه و کار کرد بخش بومی
امام موسی صدر تأکید بسیاری برایجاد چارچوب های مناسب برای فعالیتهای افراد داشت و شاید اولین شخص بود که در مناطق محروم بحث کارهای سازمانی و توسعه ای را مطرح کرد. البته این بحثها بر پایه پژوهش های آکادمیک و علمی و مبتنی بر شیوهای دینی دگراندیش بنیاد نهاده شده بود و از همین رو انجمنهای داوطلب و بومی که امام موسی صدر بنا نهاده بود گام های مهمی را در راه مشارکت فعال در تغییرات اجتماعی و تشویق بخش های بومی و ملی و ادغام آنها در روند توسعه برداشتند. از این رو انجمنها توانستند از نقش های سنتی خود که تنها محدود می شد به حمایت از اقشار مستضعف و قربانیان جنگ گذر کنند و نقش مهم تری را در جامعه ایفا کنند که مهم ترین زمینه های آموزش و همکاری برای دست یابی به عدالت اجتماعی و رشد پایدار برداشته شد. با نظر به توسعه طرح انجمنهای یادشده، مؤسسات امام موسی صدر به این مساله پی بردند که در حال حاضر نیاز به آن است که درآمدهای خود را افزایش داده و اجرای طرحهای درآمد زا را آغاز کنند و طرح هایی که اجرای آن بهره ای افزوده دارد را دنبال کنند که البته این درآمدها در اجرای طرحهای دیگر و یا گسترش طرحهای موجود مورد استفاده قرار می گرفت.

 زن و توسعه
در دهه های گذشته تلاش ملتهای منطقه برای رشد و توسعه ملی با ناکامی ها و چالش هایی روبرو بوده است و شاید دلیل اصلی این مساله را بتوان در برنامه هایی جستجو کرد که به طور کلی نقش محوری زن در آن نادیده گرفته می شده است. زن بیشترین مهارت در شکوفایی پتانسیل های جامعه و ایجاد تغییر مطلوب را دارد باید برای دست یابی به هر گونه رشد ابتدا به بازبینی رشد زنان و مردان پرداخت و در فرصت های شغلی و در عرصه ى قانون گذاری این امر احساس می شود. به طور کلی در بخش های مختلف زندگی نقش ها به صورتی عادلانه تقسیم می شود و همانگونه که می دانید زنها توانسته اند قدرت فائق خود را در عرصه های مسئولیت پذیری، تصمیم گیری، اجرا، مدیریت و طرحهای موفقیت آمیز به اثبات برسانند. رسیدن به فردای بهتر یک ماموریت سخت و وظیفه پیچیده و طولانی مدت است ولی دست یابی به آن امکان پذیر و ضروری است. برای دستیابی به آن تنها نباید چشم امید به مسئولان و قوه قانونگذار جامعه داشت بلکه مهمتر از آن وضعیت و کارکرد طبقات عامه جامعه در تمام سطوح خانواده، محله، خیابان، مدرسه و رسانه های جمعی است. در تمام عرصه های که از آن یاد کردیم زن نقش محوری دارد و اگر بخواهیم این مساله را نادیده بگیریم در واقعه یک پای مساله می لنگد.

 زن در موسسات امام موسی صدر
حضرت زینب (سلام الله علیها) در سنین اولیه زندگی اش مادر را از دست داد ولی به هیچ وجه از آموزشها و شیوه های زندگی که مادر برای او ترسیم کرده بود عدول نکرد و روزی در زندگی ایشان رخ داد که به طور کلی زندگی وی را دستخوش تغییر کرد. امام حسین غصه خروج از مکه را داشت حضرت زینب (سلام الله علیها) تمام زندگی را رها کرد تا از زنان و کودکان محافظت کند. مسائل مدیریتی جنگ را کنترل می کرد و حتی نهایت امر امور امامت را نیز به عهده داشت بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام)، اصحاب و یاران پاکش، حضرت زینب (سلام الله علیها) مسئولیت حمایت از علی بن حسین (علیهما السلام) یا همان امام همام را برعهده داشت. و هنگامی که ماجراها و رخدادهای مناسبت عاشورا و برخورد حضرت زینب (سلام الله علیها) با ابن سعد، ابن زیاد، و یزید و همچنین نقش ایشان در لحظات انتقال اسرا به شام و بازگشت به مدینه را مد نظر قرار می دهیم، یک تصویر کامل از فعالیتها و عملکردهای زنان اهل بیت را به وضوح در می یابیم. حضرت خدیجه (سلام الله علیها) حامی حضرت پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. حضرت زهرا (سلام الله علیها) حدود حقیقت را در مساله امامت ترسیم می کرد و حضرت زینب (سلام الله علیها) حامی امامت و ولایت بود و آری این زنان از تمام لذائذ دنیوی گذشتند تا آنکه ثواب افزونی را در یابند. امام موسی صدر در پی آن بود که زنان را تشویق کند تا به رفتار و کردار حضرت زینب (سلام الله علیها) و زنان اهل بیت پیروی جویند. امام موسی صدر می خواست که زن یکی از ستونهای جامعه فضیلت محور باشد جامعه ای که در آن دانش و ایمان در مرکز آن قرار دارد. موسسات امام موسی صدر از همان آغاز تاسیس راه امام موسی را پیمودند که واقع ترکیبی میان تعهد دینی و مصالح دنیوی بود. سازمان های امام موسی صدر از کارنامه ای درخشان در عرصه حل مشکلات زنان و رفع نیازهای آموزشی و بهداشتی و حرفه ای آنان برخوردار بودند و توانستند جایگاهی بسیار والا در اذهان وافکار جامعه زنان به عنوان بانوان فقیر و کم درآمد اختصاص دهند که البته همه اینها به خاطر برنامه های ارزشمندی بود که آنها در زمینه های کمک های اجتماعی، مبارزه با بی سوادی، کمک به یتیمان، نیازمندان، مقابله با مشکلات اجتماعی و اقتصادی زنان جنوب لبنان داشتند.

موسسات امام موسی صدر علاوه بر فعالیت های بومی پیوندهای عمیقی با سازمانهای مربوط به امور زنان در جهان دارند و از همین رو می بینیم که در کنفرانس ها و همایش های داخلی وخارجی در مورد زن شرکت می کنند و فعالیتهای آنان در راستای مقابله با هر گونه تبعیض بر ضد زنان قرار دارد. گفتمان موسسات مذکور به وضوح از تاکید آنها بر مشارکت زنان در حیات عمومی جامعه حکایت دارد. موسسات امام موسی صدر از طریق روابط محلی منطقه ای و بین المللی که دارند در زمینه تبادل تجارب ومهارت ها و در زمینه امدادرسانی و رشد و توسعه در لبنان فعالیت می کنند و این موسسات اخیر توانسته اند در شورای اقتصادی واجتماعی سازمان ملل متحد به عنوان عضو مشورتی انتخاب شوند که این امر نیز با هدف افزایش فعالیت ها و تأثیر در دو سطح داخلی و بین المللی صورت گرفته است. موسسات امام موسی صدر تمام تلاش خود را برای تحکیم فرهنگ گفتگو وتلاقی میان فرهنگ های مختلف برای تعمیق فرهنگ تسامح – به کار می گیرند. شاید بتوان گفت که زن و توانمند ساختن یکی از محورهای اصلی شکل گیری موسسات امام موسی صدر و اهداف آن می باشد که دستیابی به آن از راههای زیر امکان پذیر است: ب – افزایش توانمندی دینی اخلاقی و روحی تا آن که زن بتواند به “معروف” بپردازد و “معروف” یعنی هر عملی که رضای خدا و صلاح مردم در آن نهفته باشد

– افزایش توانمندی های آموزشی روانی و اجتماعی
– افزایش توانمندی های بهداشتی روانی و اجتماعی از طریق برنامه هاب مربوط به حمایت از مادران، کودکان، جلسات گفتگو، آگاهی بخشی و خدمات مراکز بهداشتی و اجتماعی
– افزایش توانمندی های حرفه ای در مرکز آموزش پرستاری و برنامه های فشرده آموزش های فنی وحرفه ای.
– افزایش توانمندی حقوقی و سیاسی که این مساله نیز با هدف تغییر عمیق اجتماعی صورت می گیرد که برای رسیدن به این منظور باید تقسیم عادلانه ای میان نقش زن ومرد صورت بگیرد و با هرگونه تبعیض علیه زنان مقابله شود.
– تهیه یک نمونه سازماندهی شده و عالی که بتوان در زمینه حضور فعال زنان در عرصه های تصمیم گیری و مدیریتی ارائه داد و این همان چیزی است که چارت سازمانی موسسات امام موسی صدر از آن برخوردار است.

 اهداف عمومی امام موسی صدر
موسسات امام موسی صدر دلیل شکل گیری و تدام فعالیت خود را پیاده کردن تفکر امام موسی صدر میداند یعنی تفکر اصلاحی اجتماعی توسعه پذیر که براصول:

۱- بهبود شرایط زندگی طبقات آسیب پذیر (محرومان وزنان وغیره…)
۲- مشارکت دادن اعضاء از طریق توسعه توانایی های آنان.
۳- ایجاد فضای گفتگو میان ادیان، فرهنگ و سازمانها مختلف.
فعالیت های عمومی موسسات امام موسی صدر
۱- مراقبت از کودک یتیم.
۲- آموزش آکادمیک و تخصصی وهمچنین ایجاد یک مهد کودک.
۳- آموزش های فنی و حرفه ای.
۴- ایجاد مراکز درمانی ثابت و موقت.
۵- خدمات اجتماعی و توسعه ای (رستوران خیریه، شیرینی پزی و تولید فراورده های لبنی، تهیه وسایل زندگی برای محرومان)
۶- خدمات متنوع فرهنگی (برگزاری کنفرانس ها، ایجاد مراکز پژوهشی، انتشار کتابها)

پی‌نوشت‌ها:
1- سوره روم، آیه ۲۱
2- سوره نساء، آیه ۱
3- آل عمران، ۱۹۵
4- سوره نساء، آیه ۳۲
5- الممتحنه، آیه ۱۲
6- همان

منبع: مجموعه مقالات حقوق و مسئولیت‌های زن در نظام اسلامی، جلد اول، نویسنده: رباب صدر شرف الدین، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، ۱۳۸۵ ش، صص ۱۷۴-۱۶۳