ابراهام هینکلمان و چاپ نخستین قرآن با شماره‌گذاری آیات
پرسشی بود و هست که شماره‌گذاری (و نه شمارش) آیاتِ قرآن به کِی و کجا بازمی‌گردد؛ چرا که این نوع شماره‌گذاری در متن دست‌نویس‌ها دیده نمی‌شود. کهن‌ترین چاپ متن کامل قرآن به سال ۱۶۹۴ در هامبورگ برمی‌گردد که آبراهام هینکِلمان، الهی‌دان پروتستان و شرق‌شناس آلمانی آن را منتشر کرد. او مطابق سنت کتاب مقدس، آیه‌ها را شماره‌گذاری کرد و در متن آورد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، مجید سلیمانی، پژوهشگر مطالعات قرآنی در ضمن یادداشتی به این پرسش پاسخ داده است که چه کسی نخستین بار آیات قرآن را شماره‌گذاری کرد. متن یادداشت از نظر می‌گذرد؛
پرسشی بود و هست که شماره‌گذاری (و نه شمارش) آیاتِ قرآن به کِی و کجا بازمی‌گردد؛ چرا که این نوع شماره‌گذاری در متن دست‌نویس‌ها دیده نمی‌شود. آنچه در نُسَخ می‌بینیم، علامات «عَشر» و دیگر واحدهای شمارش آیات است.
پیش از این، عکسی از اوّلین چاپ قرآن توسط پاگانینی به سال ۱۵۳۷ در ونیز را آورده بودم، که از آن فقط یک نسخه باقی مانده است. ناشر انگیزه‌ای تجاری داشت که همانا فروشِ آن قرآن در سرزمین‌های اسلامی بود، منتهی به دلیل ناآشنایی با خط عربی و نداشتنِ مشاور، چاپ آن‌قدر پرخطا بود که از سوی مسلمانان به کلّ رد شد، و بدبینیِ دستگاه پاپ به چاپ آثار اسلامی هم موجب شد که کتاب جمع شود و از بین برود. به هر شکل در آن چاپ هنوز شماره‌گذاری دیده نمی‌شود.
امّا پس از آن کهن‌ترین چاپ متن کامل قرآن به سال ۱۶۹۴ در هامبورگ برمی‌گردد که آبراهام هینکِلمان، الهی‌دان پروتستان و شرق‌شناس آلمانی آن را منتشر کرد. بر روی جلد این چاپ آمده است: «قرآن (یا) قانون اسلامی، از محمّد فرزند عبدالله…». در برگ دیگرِ عنوانِ عربی به شیوه چوب‌تراشی (زیلوگرافی) آمده است: «بسم الله الرحمن الرحیم، القرآن و هو شرعه الاسلامیّه، محمّد ابن عبدالله»
حوادث زندگی ابراهام هینکِلمان بیشتر به فعالیت‌های درون‌مذهبیِ مسیحیت مرتبط بوده است. منتهی شهرت نام او امروزه به دلیل همین چاپ است. هینکلمان به ارزش ادبی و تاریخی و مذهبی قرآن واقف بود و پیشتر در مقدمه کتاب رفعِ اتّهامِ مقدّر می‌کند که قصد او ترویجِ عقاید اسلامی نیست، بلکه فراهم‌آوردن متن و بعد ترجمه‌ای دقیق جهت مطالعات علمی است. همچنین می‌افزاید که علاقه شخصی او به متون عبری است و نه عربی. ترجمه لاتین او البته منتشر نشد و او یک سال پس از چاپ این کتاب، در چهل و سه سالگی، درگذشت.
به هر شکل، تا پیش از آن که «آنجلیکا نُیوِرت» تنها نسخه از چاپ قدیمی پاگانینی را در سال ۱۹۸۷ بیابد (که اخباری از آن بود، اما نشانه‌ای از آن دیده نمی‌شد) قرآن هینکلمان کهن‌ترین چاپ قرآن شناخته می‌شد. انصافاً چاپ متن عربی، با امکانات آن روزگار، با این دقّت در ضبط همه حرکات، که گرچه خالی از خطا نیست، کار بسیار بزرگی بوده است.
اما به نکته آغازین بازگردیم. هینکلمان بود که مطابق سنّت کتاب مقدس، آیه‌ها را شماره‌گذاری کرد و در متن آورد. عکس برگ اول از متنِ قرآن را آورده‌ام. چند نکته قابل توجه در همین برگ می‌بینیم:
اول از همه این که شماره در ابتدای آیه آمده است. همین امروز هم تورات و انجیل چنین است. طبع‌های بعدی هم از او پیروی کرده‌اند. مدت‌ها بعد در چاپ فلوگل سال ۱۸۳۴ بود که این شماره‌ها به آخر آیه منتقل شد. آن کتاب در اروپا مرجع شد تا وقتی که «قرآن رسمی» الازهر به سال ۱۹۲۵ بیرون آمد، که قاعده فلوگل را پذیرفته بود، تا امروز.
این که سوره فاتحه را مدنی خوانده است، اینجا مقصود ما نیست امّا «بسمله» آن را یک آیه نشمرده است. به واقع در چاپ‌های امروزی، تنها در همین سوره است که «بسم الله…» آغازین یک آیه به شمار می‌آید و در سوره‌های دیگر نه. اینجا البته هینکلمان قاعده یکسانی روا داشته و آن را به شمار نیاورده، منتهی آیه آخر به دو قسمت تقسیم شده تا جمع آیات مطابق سنّت کهن هفت باشد، و مطابق تفاسیر، مصداقی از «سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی» در سوره حجر. این شیوه تقطیع آن آیه آخر هم سابقه‌ای دارد.
دیگر این که در ابتدای سوره بقره هم می‌بینیم «حروف مقطّعه» یک آیه مستقل محسوب نشده است. جدای شماره آیات، در کنار هر سطر هم شماره آیه‌ای که در آن سطر آغاز شده را آورده است که دیگر امروزه از هیچ سو رایج نیست.