معرفی کتاب| بررسی وضعیت کنیزان در ایران: از طاهریان تا مغول

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، بردگان از ادوار باستان تا اواخر دوره ی قاجار در جامعه ی ایران حضور داشتند و در پی تصویب قانون «منع خرید و فروش برده در خاک ایران و آزادی بردگان هنگام ورود به خاک ایران» در اسفند ۱۳۰۷ شمسی مبادله و معامله ی کنیز و غلام در ایران منسوخ شد. این اثر کوشیده است به این مسئله پاسخ گوید که خرید و فروش زنان و دختران در چه جامعه ای، با چه ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی رخ می داده و عوامل استمرار این پدیده به درازای چندین قرن، چه بوده است؟ همچنین، فرایند کنیز شدن زنان اسیر و ربوده شده، با اتکا به مستندات و مدارک مستخرج از منابع تاریخی، توضیح داده شده است.

معرفی کتاب
رویدادهای سترگ تاریخی، بررسی های کلان سیاسی – اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی و بازجست تاثیر شخصیت های مهم و نام آور ایرانی تا پیش از دو دهه ی پیش، غالب پژوهش های تاریخی در ایران را شامل می شد و حوزه هایی نظیر زنان و بردگان و کودکان و طبقات فرودست جامعه، با عنوان «گروه های حاشیه»، اگر نه بی اهمیت، کم اهمیت دانسته می شدند.

عرصه ی پژوهش زنان تا سال ها در شمار «از یاد رفته های تاریخی» بود تا اینکه به تدریج به مدد ظهور برخی آثار، اهمیت پژوهشی این حوزه به دید آمد. بردگان نیز از این حکایت مستثنی نبودند، جز اینکه غلامان بیش از هم نوعان مؤنث خود یعنی کنیزان، در معرض توجه قرار گرفتند. چون با ورود به ساختار قدرت با عرصه های سترگ پیوند یافتند. کم نیستند غلامانی که به سپهسالاری رسیدند. بردگان از ادوار باستان تا اواخر دوره ی قاجار، در جامعه ی ایران حضور داشتند و در پی تصویب قانون «منع خرید و فروش برده در خاک ایران و آزادی بردگان هنگام ورود به ایران» در اسفند ۱۳۰۷ شمسی مبادله و معامله ی غلام و کنیز منسوخ شد.

این تحقیق با این هدف آغاز شد که قابلیت های پژوهشی گروه های در حاشیه فرادید آید؛ بررسی وضعیت کنیزان در ایران، که فرودست ترین قشر زنان بودند، موضوع این کتاب است. این تحقیق برای پاسخ به این مسئله شکل گرفت که خرید و فروش زنان و دختران در چه جامعه ای – با چه ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ای – رخ می داد و عوامل استمرار این پدیده با درازای چندین قرن چه بود؟ برای پاسخ به این پرسش گستره ی متنوعی از منابع تاریخی (عمومی، محلی، خاندانی)، جغرافیایی و سفرنامه ها، تراجم و رجال، اخلاقی و تعلیمی، حکایات و داستان ها، و منابع فقهی (حنفی، شافعی، حنبلی) بررسی شده اند.

حکایات و داستان ها بحث برانگیزترین بخش از منابع این پژوهش است؛ از آنجا که داستان ها بیش تر برای سرگرمی، پندآموزی، و یا بازسازی افسانه ها و داستان های گذشته نگاشته یا روایت شده اند، در ابتدا به نظر می رسد فاقد هرگونه داده ی تاریخی باشند، ولی از آنجا که موضوعات داستان ها زندگی مردم، عادات و رفتار، کسب و پیشه، غم و شادی، و تمامی جزئیات زندگی اجتماعی آن هاست، خواه ناخواه شرایط فرهنگی – اجتماعی زمانه ی تألیف داستان در آن ها انعکاس می یابد؛ از این رو، برخلاف انتظار، با تأمل و دقت در متن داستان و عناصر سازنده ی آن می توان داده های مهمی از شرایط زمانه ی تألیف داستان به دست آورد. استفاده از داده های مأخوذ از این منابع بر این اصل استوار است که نویسنده نمی تواند داستانی بنگارد که عاری از عناصر فرهنگی – اجتماعی زمانه ی خویش باشد. از این رو با زدودن لایه های زائد داستان ها می توان داده هایی یافت که شاید منابع تاریخی خالی از آن ها باشند.

منابع فقهی در شمار ارزنده ترین منابع این پژوهش است و افزون بر احکام و فتاوی مربوط به بردگان و کنیزان، در بازنمایی شرایط اجتماعی کنیزان نیز بسیار راه گشا هستنند؛ حدود اختیارات، شخصیت حقوقی، میزان آزادی و اختیار و شرایط منجر به آزادی، احکام و شرایط خرید و فروش، حدود و تعزیرات؛ دارایی و میراث، و بسیاری داده های دیگر از منابع فقهی به دست آمده است. در پیشبرد این تحقیق، از دو نظریه ی «نهادگرایی در اقتصاد» و «کنش اجتماعی» پارسونز برای تحلیل عوامل موثر در خرید و فروش کنیزان و توضیح عملکرد و کنش گروه های اجتماعی در بهره گیری از خدمات کنیزان، بهره برداری شده است. مطالب در چهار فصل سامان یافته است:
فصل یکم: پیشینه ی تاریخی
فصل دوم: کنیزان به مثابه ی کالا
فصل سوم: کنیزان و گروه های اجتماعی
فصل چهارم: کنیزان: نگاهی از درون