شروط امام خمینی (ره) برای ادارۀ جامعه با فقه چیست؟
هادی سروش با اشاره به منشور روحانیت امام تبیین کرد؛
امام توصیه‌ای در مورد فقه و فهم روحانیت نسبت به جهان و نسبت به نیازهای جهان و نیازهای کشور اسلامی دارند. امام می‌فرمایند فقه می‌تواند تمام معضلات را حل کند و جهان را اداره کند. اما خودشان در لابه‌لای عبارت‌هایشان سه نکته مهم را مورد توجه قرار می‌دهند تا فقه بتواند جهان را اداره کند؛ اول توجه به زمان و مکان است که مربوط به داخل کشور است و باید زمان‌شناس و مکان‌شناس باشیم. دومین نکته، شناخت جهان است و سومین نکته شناخت سیاست‌های حاکم بر جهان است که یک فقیه باید اینها را خوب بداند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، حجت‌الاسلام سروش با اشاره به فرازهایی از منشور روحانیت امام(ره) بیان کرد: امام(ره) معتقد است که فقه می‌تواند جهان را اداره کند، اما شرطش این است که فقیه از زمان و مکان آگاهی داشته و سیاست‌های حاکم بر جهان را بشناسد.
نشست «نگاهی دوباره به منشور روحانیت»، امروز یکشنبه، سوم اسفندماه، به همت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، برگزار شد. در ادامه متن سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین هادی سروش، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر دینی، را می‌خوانید؛
در ابتدا باید گذری به منشور روحانیت داشته باشیم و ببینیم توصیه امام(ره) به روحانیت چه بوده و در ادامه به وظیفه امروز روحانیت در مورد مردم، نظام اسلامی و مسائل مربوط بپردازیم، اما اگر بخواهیم به منشور روحانیت گذری کنیم، مجموعه فرمایشات امام در این نامه در سه بخش قابل تقسیم است؛ یکی مربوط به شروع نهضت است که چه کسانی در مورد نهضت اسلامی در ایران همراه بودند و چه کسانی مخالف. در بخش اول با اشاره به اینکه عده‌ای زیر شکنجه‌ها برای دفاع از دین و حقوق از انسان‌ها خون می‌دادند، گفتند که در عین حال عده‌ای از حوزویان بودند که خون به دل انقلابی‌ها می‌کردند. تعبیرات امام(ره) در این بخش خواندنی است. بخش دوم در مورد مسائلی است که در سال ۶۶ تا ۶۷ مطرح بود که از جمله آن‌ها قبول قطعنامه و اختلاف داخلی حوزه‌ها و فاصله گرفتن برخی از شاگردان امام(ره) بود.
حفظ حرمت علمای عالم و متقی
بخش سوم که محل بحث ما است، نسبت به آینده روحانیت و حوزه‌های علمیه است. گذشته حوزه و زمان حال یعنی سال‌های ۶۶ و ۶۷ را فرمودند، اما نسبت به آینده نیز توصیه‌های مهمی دارند که در سه بخش مطرح می‌کنم؛ بخش اول اینکه امام(ره) توصیه فرمودند علمای حوزه که در دو نقطه به بلندای نقطه کمال رسیدند، باید تکریمشان محفوظ بماند. این سخن امروز ماست. اگر ما در خط امام(ره) هستیم، حق نداریم کسانی که به نقاط بلند علمی و تقوایی در حوزه‌های علمیه نائل شده‌اند، به دلیل نداشتن دید سیاسی و یا اختلاف‌نظر سیاسی منکوب کنیم. این از انصاف‌های زیبای امام(ره) است که با اینکه رجل سیاسی است، اما به انسان‌های متقی بدون دیدگاه سیاسی، توجه دارد و توصیه می‌کنند که باید اینها تکریم شوند.
تعبیر امام(ره) این است که این عالمان در طی تاریخ هزار ساله به تحقیق و تتبع برای بارور ساختن نهاد مقدس اسلام اهتمام داشتند و تکیه‌گاه محرومان بودند. سپس می‌گویند که هیچ‌وقت دستشان با سرمایه‌داران زالوصفت در یک کاسه نبوده است. این روحانیت و علمای بزرگوار باید مورد احترام باشند و نمی‌شود به دلیل برخی از اختلاف سلیقه‌های سیاسی مورد هجوم قرار بگیرند. اگر بناست به منشور روحانیت امام(ره) تمسک کنیم، این اولین توصیه امام(ره) است. چون عالمانی که در این دو بخش، یعنی علم و تقوا به بلندای نقطه کمال رسیده‌اند، چشمه‌های زلالی هستند که مستضعفان جهان را از حیث معرفت سیراب کردند، اما در این بخش، مقداری نقیصه داریم و برخی حرمت‌ها حفظ نمی‌شود که دلیلش عمدتاً نظرات سیاسی است.
با مظاهر تمدن مخالفت نکنید
در بخش دوم ایشان توصیه می‌کنند که روحانیت و علمای حوزه با مظاهر تمدن مخالفت نکنند، که حرفی برای امروز ماست. امام(ره) فرمود که اگر در گذشته علما مخالفتی در این زمینه داشتند، دلیلش ترس از نفوذ اجانب بود، پس نمی‌توانیم به راحتی بزرگان علمای حوزه را که با برخی از مظاهر تمدن مخالفت کردند را طرد کنیم. امروز نظام مستقر است و سیطره دارد و دیگر بحث نفوذ اجانب به این شکل که قبلاً مطرح بود، مطرح نیست و نباید حوزویان این توصیه را فراموش کنند.
امروز فراگیرترین مظهر تمدن بحث فضای مجازی است. مردم از ما و از این لباس مقابله با فضای مجازی را نمی‌پسندند و نمی‌توانیم با این مظهر مهم آگاهی‌رسانی مقابله کنیم و باید از این فضای موجود بهره‌برداری کنیم. امام(ره) در همین بخش دوم نسبت به مخالفت با مظاهر تمدن نکته‌ای نیز دارند و می‌گویند لایه‌های تفکر اهل جمود به طلاب سرایت نکند.
شروط فقیه برای اداره جامعه
اما در بخش سوم، امام توصیه‌ای در مورد فقه و فهم روحانیت نسبت به جهان و نسبت به نیازهای جهان و نیازهای کشور اسلامی دارند. امام می‌فرمایند فقه می‌تواند تمام معضلات را حل کند و جهان را اداره کند. اما خودشان در لابه‌لای عبارت‌هایشان سه نکته مهم را مورد توجه قرار می‌دهند تا فقه بتواند جهان را اداره کند؛ اول توجه به زمان و مکان است که مربوط به داخل کشور است و باید زمان‌شناس و مکان‌شناس باشیم. دومین نکته، شناخت جهان است و سومین نکته شناخت سیاست‌های حاکم بر جهان است که یک فقیه باید اینها را خوب بداند. امام تعبیری دارد و آن اینکه حوزه‌ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس‌العمل مناسب باشند.
به شرایط امروز اشاره می‌کنم و توجه می‌دهم که یکسال است کرونا آمده است، اما روحانیت در بخش تفکر و اندیشه چه مقدار وارد میدان شده و سخنرانی داشته و چقدر توانسته جان‌های مضطرب را آرام کند؟ همچنین باید دید غیرروحانیت چقدر موفق بودند؟ اگر مقایسه کنیم شاید کمی به فکر فرو رویم. امام می‌فرمایند از نیازهای آینده باید جلوتر باشید.
عرضه دموکراسی و حقوق بشر اسلامی
یک روزی تعبد در این جامعه کاربرد زیادی داشت و شاید امروز به آن حد نیست و تعبد و شعار و تمسک به الفاظ و عبارت‌هایی که از آن یک نوع تعبد می‌خواهیم استخراج کنیم شاید مورد قبول نباشد. امروز روز دیگری است و امام(ره) فرمود باید نیاز جامعه را بررسی کرد. به تعبیر استاد جوادی‌آملی، دنیای غرب ۷۰ میلیون نفر را در جنگ‌های اول و دوم جهانی کشت و از آدم‌کشی سیر شد و به دموکراسی روی آورد و این دموکراسی و رعایت حقوق شهروندی، حرف امروزی است که روحانیت باید آن را به تمام معنا به جهان عرضه کنند.
امام فرمودند چه بسا شیوه‌های اداره امور مردم در سال‌های آینده تغییر کند. لذا شیوه‌های رفتاری روحانیت نیز باید تغییر کند و نمی‌توانیم مانند ۴۰ سال قبل همان روش را ادامه دهیم. باید ببینیم ما چقدر در اداره کردن مردم موفق هستیم؟ همه می‌دانیم که مردم گله‌مند هستند و وظیفه این روحانیت است که وارد شود و این گله‌مندی را باید برطرف کنند و این وظیفه‌ای است که امام(ره) نسبت به روحانیت مطرح کردند.
در پایان سخن سه تن از مراجع را در مورد امام مطرح می‌کنم؛ آیت‌الله میلانی در مورد امام(ره) می‌گوید: «سلام بر آن آب و هوایی که شما در آنجا هستید». مرحوم آیت‌الله احمد خوانساری می‌گویند: «بنده به سهم خودم از فرمایشات شما اطاعت می‌کنم». مرحوم آیت‌الله گلپایگانی نیز می‌گویند: «خدا بعد از چهارده قرن این لباس را به تن آیت‌الله خمینی دوخته است و هیچ کس نمی‌تواند کار او را انجام دهد».