کندوکاوی در گستره احسان در عهد عتیق (بخش دوم)
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، این جستار عمدتاً بـا ارجـاع مستقیم به ۳۹ کتاب عهد عتیق، اهمیت و گستره نیکوکاری را در این مجموعه بررسی و تحلیل می‌کند و همچنین به ایـن پرسـش پاسـخ می‌گوید آیا به‌رغم باور به آموزه برگزیدگی یهود، کتب مقدس یهود احـسان بـه دیـگراندیشان را نیز توصیه می‌کنند یا خیر؟
۳. ۶. احسان به کارگران و بردگان
در کتاب مقدس بر احسان به کارگران و بندگان نیز تـأکید شـده اسـت، از جمله آمده است: «برده‌ای که از نزد اربـابش گـریخته و بـه تـو پنـاه آورده، بـه آقایش مسپار و با او غیرمنصفانه رفتار مکن».۴ و نیز، «اگر کسی غلام یا کنیز خود را به عصا بزند، و او زیر دست او بمیرد، هر آینه انتقام او گرفته شود».۵ «اگر کسی چـشم غلام یا چشم کنیز خود را بزند که ضایع شود، او را به عوض چشمش آزاد کند و اگر دندان غلام یا دندان کنیز خود را بیندازد، او را به عوض دندانش آزاد کند».۶ و «اگر گاو غلام یا کـنیزی را بـکشد، صاحبش باید سی تکّه نقره به عنوان جریمه به صاحب غلام یا کنیز بپردازد و گاو را نیز سنگسار کنند».۷
تثنیه، ۲۴ : ۱۲.
Mishneh Torah
در عصر جدید نیز این احساس مسؤولیت اجتماعی را هنوز در فعالیت‌های انـجمن «دعـوت متحد یهودیان» ( United Jewish Appeal) و همچنین اقدامات «به نای به ریت» (B`nai B`rith)، که هر دو به مسائل و مشکلاتی حتی فراتر از علقه‌های یهودی‌گری پرداخته‌اند، ملاحظه می‌کنیم. نک: یتس، کـایل و دیـگران، ص۶۴۳.
تثنیه، ۲۳: ۱۵-۱۶.
خروج، ۲۱ : ۲۰.
همان، ۲۱ : ۲۷-۲۶.
همان، ۲۱ : ۳۲.
هـمچنین آمـده است که، با غلام عبری بدرفتاری نکنید۱ و او را نفروشید۲ و با او بیرحمانه رفتار نکنید۳ و نگذارید بی‌دینان با او بدرفتاری کنند.۴ جالب توجه آن‌که ارباب موظف است هـنگام آزادی، سـرمایه‌‌ای نیز برای تشکیل زنـدگی جـدید در اختیار برده‌اش قرار دهد: «آن‌گاه که یک غلام عبرانی آزاد می‌شود، مالک باید به او هدایایی عطا کند و نباید او را دست خالی روانه کند».۵ در همین زمینه، گفته شده، زن اسیر را نفروشید و با او چون بـرده رفـتار نکنید۶ و اگر با او ازدواج کردید، غذا، لباس و حقوق زناشویی را از او دریغ ندارید.۷
با این همه، گفته شده اگر کسی غلام یا کنیز خود را با عصا بزند به طوری که در همان وقت بـمیرد، بـاید مجازات شـود. ولی اگر یکی دو روز بعد بمیرد، نیازی به مجازات نیست؛ چون که آن غلام یا کنیز جزو دارایی او بوده و هـمین ضرر برای او کافی است.۸ بنابراین، می‌توان گفت غلام یا کنیز دارایـ حـقوق شـخصی نیست و جزو مایملک ارباب خود به شمار می‌آید. فرد اسرائیلی نمی‌تواند بنده دایمی باشد، زیرا بنی اسـرائیل بـندگان خداوند هستند.۹ اما در مورد برده بیگانه قواعد و قوانین تبعیض‌آمیزی وجود دارد: «اگر به بـرده نـیاز داریـد می‌توانید از اقوامی که در اطراف شما هستند، خریداری کنید. همچنین می‌توانید فرزندان بیگانگانی را که در بین شـما زندگی می‌کنند، حتّی اگر در سرزمین شما به دنیا آمده باشند، بخرید. آنها تـا زنده هستند، غلام شـما مـی‌باشند و می‌توانید آنها را بعد از خود برای فرزندانتان واگذارید، امّا شما نباید با اسرائیلی بدرفتاری کنید».۱۰
لاویان، ۲۵ : ۳۹.
همان، ۲۵ : ۴۲.
همان، ۲۵ : ۴۳.
همان، ۲۵ : ۵۳.
تثنیه، ۱۵: ۱۳.
همان، ۲۱: ۱۴ و نک: خروج، ۲۱: ۸.
خروج، ۲۱ : ۱۰.
همان، ۲۱ : ۲۱-۲۰.
لاویان، ۲۵: ۵۵.
لاویان، ۲۵: ۴۴-۴۶.
در عین حال، گفته شده اسـت که اگر یکی از بیگانگانی که در بین شما زندگی می‌کند، ثروتمند شود و یکی از اسرائیلیان تنگدست گردد و خود را به آن بیگانه و یا نزدیکان او بفروشد، یکی از برادرانش یا عمویش یا پسر عمویش یا یکی از اقـوام نـزدیکش می‌تواند او را بازخرید کند. اگر خودش پول کافی به دست آورد، می‌تواند خود را بازخرید کند.۱
در تورات، علاوه بر رعایت حقوق بردگان و کنیزان، درباره کارگران و رعایت حقوق آنان، نیز سفارش شده است: «به کـارگر روز مـزد بینوا و نیازمند که به خدمت تو درآمده، چه هم‌کیش تو باشد و یا غربیی که درون دروازه‌های شهر تو زندگی می‌کند، ستم روا مدار، مزد او را همان روز پیش از غروب آفتاب پرداخت کن، زیـرا کـه او تنگدست است و زندگیش بدان بستگی دارد».۲ بنابراین، نباید پرداخت مزد کارگر روزمزد را به تأخیر انداخت و مزد کارگر را باید تا قبل از بامداد روز بعد پرداخت کرد.۳
۳. ۷. احکام و قوانین عام برای احسان و نـیکوکاری
در مـجموعه عـهد عتیق قواعد و قوانینی آمده کـه مـسیر احـسان و نیکوکاری را برای همه مردم میسر می‌گرداند و در عین حال، این قوانین سبب رفع نیازهای افراد ناتوان و قشر آسیب دیده و ضعیف می‌شود. از جـمله ایـن قـوانین، عشریه (ده یک) است. برای محصولات سرزمین اسرائیل مـجموعه کـاملی از قوانین وجود دارد که در اصل از دوران کتاب مقدس پیدا شده‌اند. یکی از مصادیق احسان و نیکوکاری ضرورت جدا کردن ده یک از محصول سـرزمین مـقدس اسـت. ده یکها، به کوهن (از نسل خاص کاهنان معبد) داده می‌شود، و یا ایـنکه آن را به فقرا می‌دهند یا به جای آن در سال‌های خاصی باید به اورشلیم فرستاده شود و در آنجا به مصرف برسد.۴ در ایـن خـصوص، در کـتاب مقدس گفته شده است که: «از
همان، ۲۵: ۴۷-۴۹.
تثنیه، ۲۴: ۱۴-۱۵.
نک: لاویان، ۱۹: ۱۳.
آنترمن، اَلن، صـص ۳۱۲- ۳۱۳.
تـمام محصولات زمین‌های خود هرساله ده درصد را کنار بگذارید».۱ «ده درصد محصول زمین، چه غلّه باشد چه مـیوه، بـه خـداوند تعلّق دارد».۲
در ضمن، ده درصد گلّه و رمه نیز از آن خداوند است.۳ در پایان هر سه سـال بـاید دهـ درصد کلّ محصولات را در شهر جمع کرد.۴ شایان ذکر این که ده درصد تمام مـحصولات بـرای لاویـان، غریبان، یتیمان و بیوه زنان شهراست که بخورند و سیر شوند۵ و خداوند نوعی احسان مادی (عـشریه) بـرای غریبان، یتیمان و بیوه زنان معین کرده است که بتواند تاحدی نیازهای آنها را تـأمین کـند.
نـباید از نظر دور داشت که بر اساس آموزه‌های عهد عتیق، لزوم اختصاص‌دادن گوشه‌ای از مزرعه برای بـرداشت مـحصول توسط غریبان، یتیمان و بیوه زنان به‌وضوح تأکید شده است. بدین بیان که، وقـتی مـحصول زمـین خود را درو می‌کنیم، نباید گوشه و کنار زمین را درو کنیم و خوشه‌هایی را که باقیمانده‌اند جمع کنیم، باید آنها را بـرای اسـتفاده فقیر و غریب وا گذاریم.۶ وانگهی، اگر در وقت دروی محصول فراموش کنیم که دسته‌ای از مـحصول را از مـزرعه بـبریم، برای بردن آن نباید برگردیم؛ بلکه باید آن را برای غریبان و یتیمان و بیوه زنان باقی بگذاریم. هنگامی کـه مـحصول زیـتون را از درخت می‌تکانیم، نباید چیزی را که باقی می‌ماند تکاند، بلکه آن را برای استفاده غـریبان و یـتیمان و بیوه زنان باید رها کرد. همچنین، وقتی انگور را یک بار از تاک چیدیم، بار دوم نباید برای چـیدن آن رفـت، بلکه باقیمانده آن را برای غریبان و یتیمان و بیوهزنان گذاشت تا از آن استفاده کنند.۷
از جمله قـوانین دیـگر، قوانین سال هفتم زراعی (شمیطا) و سال پنـجاهم (یـُووِل) یـا سال شباتی (سال استراحت و تعطیل زمین) اسـت. کـتاب مقدس دستور توقف کامل کارهای
تثنیه، ۱۴: ۲۲.
لاویان، ۲۷: ۳۰.
لاویان، ۲۷: ۳۲.
تثنیه، ۱۴: ۲۸.
همان، ۲۶: ۱۳-۱۲؛ و نک: همان، ۱۴: ۲۹.
لاویـان، ۱۹: ۹-۱۰.
نـک: تثنیه، ۲۴: ۲۱-۱۹.
کشاورزی در این سال را داده اسـت.۱ بـنابر کتاب مـقدس: «هـر هـفت سال بگذارید که زمین من اسـتراحت کـند. شش سال زمین‌های خود را کشت کنید، درختان انگور را هرس نمایید و محصولات خـود را جـمع کنید. امّا در سال هفتم زمین را بـه خداوند وقف نمایید و در آنـ چـیزی نکارید و هرس نکنید. نباتات خـودرو را کـه در زمین شما می‌رویند درو نکنید و همچنین انگور را از درختانی که هرس نشده‌اند برای خود نـچینید. آن سـال برای زمین، سال استراحت اسـت».۲ بـر ایـن اساس، باید زمـین را در سـال هفتم به حال خـود گـذاشت و در آن زراعت نکرد برای این که فقرا از آن بخورند و آنچه را هم که از آنها باقی مـاند، حـیوانات صحرا بخورند.۳
یکی از قوانین احسان و نـیکوکاری مـربوط به وامـ‌هایی اسـت کـه به مردم نادار یـا کم درآمد داده می‌شود، که مطالبه بازپرداخت قرض آنها پس از هفت سال حرام است و باید در سـال هـفتم وام‌ها را بخشید: «در پایان هر هفت سـال، بـاید وامـ‌های بـدهکاران خـود را ببخشید. هرکسی کـه از هـمسایه اسرائیلی خود طلبی دارد، باید آن را ببخشد. او نباید وام خود را طلب کند، زیرا خود خداوند این قرض را لغـو کـرده اسـت».۴ و در عین حال هشدار می‌دهد که: «مبادا دچـار انـدیشه فـاسدی شـوی و در دل بـگویی، سـال هفتم، سال بخشودگی نزدیک است و دیدگانت را علیه نیازمندان برهم گذاری و از یاری به آنها خودداری ورزی».۵ نباید از نظر دور داشت که با وجود چنین قانونی، که در سال هفتم تمام قـرض‌ها منفک می‌شود، اما قرضی را که به غیر یهودی و بیگانه داده شده می‌توان مطالبه کرد.۶
از دیگر مصادیق احسان و نیکوکاری این است که در سال هفتم باید بردگان عبرانی را آزاد کرد، زیرا سال آزادی بردگان اسـت: «اگـر یک غلام عبرانی بخری، باید مدّت شش سال برای تو خدمت کند و در سال هفتم بدون پرداخت چیزی آزاد شود. اگر موقعی که
آنترمن، اَلن، ص ۳۱۳.
لاویان، ۲۵: ۵-۲.
خروج، ۲۳ : ۱۱-۱۰.
تثنیه، ۱۵: ۲-۱؛ و نک: همان، ۳۱: ۱۰؛ و نک: نـحمیا، ۱۰: ۳۱.
تـثنیه، ۱۵: ۹.
همان، ۱۵: ۳.
غلام تو شد، مجرّد بود، نباید موقع رفتن از نزد تو همسری با خود ببرد. امّا اگر موقعی که غلام تو شد، مـتأهل بـود، می‌تواند همسر خود را هم بـا خـود ببرد».۱
از دیگر قوانین مرتبط، قوانین مربوط به سال پنجاهم است. در این سال زمین رها، محصولات کشاورزی برای استفاده عموم مباح، بردگان آزاد، زمین موروثی فـروخته شـده به صاحب اصلی زمـین در بـازگردانده می‌شود و فردی که به خاطر دزدی فروخته شده نیز در این سال آزاد می‌گردد.۲
۳. ۸. آموزه برگزیدگی و احسان به بیگانگان و غریبان
باور به این که بنی اسرائیل قوم برگزیده خداوند است، ویژگی ثابت انـدیشه دیـنی یهود از زمان تدوین کتاب مقدس تاکنون بوده است.۳ چنان‌که در غالب فرهنگ‌ها اصطلاحات قوم برگزیده۴ و سرزمین برگزیده،۵ مستقیماً یادآور قوم بنیاسرائیل و سرزمین اسرائیل است.
در نظرگاه کتاب مقدس یهود قوم (نژاد، دیـن و سـرزمین) برگزیده اسـت: «زیرا که تو برای یهوه خدایت قوم مقدسی هستی، یهوه خدایت تو را برگزیده است تا از جمیع قـوم‌هایی که بر روی زمین‌اند، قوم مخصوص برای خود او باشی».۶ در تفسیر آموزه بـرگزیدگی و مـبنا و لوازم و پیـامدهای آن پنج تفسیر مهم در میان یهودیان وجود دارد:
۱. برگزیدگی به مثابه تفوق و برتری قوم یهود که از این تفسیر سـه بـرداشت ارائه شده است؛
۲. برگزیدگی به مثابه تکلیف و مسؤولیت دینی؛
۳.برگزیدگی به‌مثابه سرّی از اسرار الاهـی و یـک امـر ربانی و ملکوتی؛
خروج، ۲۱: ۲- ۳.
نک: لاویان، ۲۵: ۸- ۲۸.
Cohn-Sherbok, Dan, Judaism: History, Belief, and Practice, Routledge, 2003, p. 426.
Choosen People
Choosen Land
تثنیه، ۷ : ۶؛ و نک: لاویان، ۲۱: ۲۶. همچنین در باب بازتاب آموزه برگزیدگی قوم و سـرزمین یهود در عهد عتیق بنگرید: مزامیر (۳۰-۳۷ /۸۹ )- اشعیا(۲۲-۲۱/ ۴۴) – هوشع(۱/۳) – ارمیا(۲۷/۲۱) – پیدایش(۱۸/۱۵) -پیدایش(۸/۱۷) – خروج (۵/۱۹) – تثنیه (۱۹-۱۸/۲۶) ارمـیا(۱۶-۱۳/۹).
۴. برگزیدگی به مثابه حـکم ازلی؛
۵. بـرگزیدگی به‌مثابه موهبت الاهی. دیدگاه متفکران یهودی نظیر فیلون، یهودا هلوی، اسپینوزا، موسی مندلسن، کاوفمان کهلر، مُردخای کاپلان و مارتین بوبر.۱
البته شمول احسان و نیکوکاری حتی در اسفار خمسه نیز غیر یهود را در بر مـی‌گیرد: «بر شخص غریب ظلم منما».۲ «شما هم به غریبان شفقت نشان بدهید، زیرا شما نیز در سرزمین مصر غریب بودید».۳ «غریب را اذیت مرسانید و بر او ظلم مکنید».۴
در واقع، عهد عتیق از عشق و نیکی بـه هـمنوع هم فراتر می‌رود و عشق را برای «غریب» هم می‌طلبد. از نظر اریک فروم «غریب دقیقاً کسی است که جزئی از طایفه من، خانواده من، ملت من؛ و جزئی از گروهی که بدان بستگی خودشیفته دارمـ نـیست. او جز بشر نیست. در عشق به غریب، عشق خودشیفته از میان رفته است؛ زیرا عشق به غریب یعنی عشق ورزیدن به انسانی دیگر به همان‌گونه که هست و با وجود تفاوتی کـه بـا من دارد، و نه چون شبیه من است».۵
طبق گفته‌های کتاب مقدس، خداوند غریبان را دوست داشته، و خوراک و پوشاک به ایشان می‌دهد۶ و غریبان را محافظت می‌کند۷ و از ما می‌خواهد که از روی عدالت و راستی رفتار کـنیم و بـا غـریبان بدرفتاری و ظلم نکنیم۸ و حق آنـ‌ها را پایـمال نـکنیم؛۹ و آنان
برای تفصیل نظرات نک: گندمی، رضا، «اندیشه قوم برگزیده در یهودیت»، مجله هفت آسمان، تابستان ۱۳۸۴ ، شماره ۲۶، صص ۶۳- ۱۰۲.
خروج، ۲۳: ۹؛ و نک: همان، ۲۲: ۲۲.
تـثنیه، ۱۰: ۱۹.
خـروج، ۲۲: ۲۱.
فـروم، اریک، صص ۱۰۵- ۱۰۶.
تثنیه، ۱۰: ۱۸.
مزامیر، ۱۴۶: ۹.
ارمیا، ۲۲ : ۳.
همان، ۷ : ۶.
را از حقوقشان مـحروم نـکنیم.۱ با این همه، به داده‌های پیشگفته اکتفا نمی‌کند، و سهم و بهره‌ای از ده درصد محصول زمین را برای غریبان مقرر می‌کند.۲
گـذشته از ایـن، کـتاب مقدس در کنار شخص غریب، از طبقه بیگانگان۳ نام می‌برد که بـرگردان واژه عبری «گوی»۴ است و تا حدودی با واژه غریب همپوشانی و تجانس دارد، به نظر می‌رسد که این واژه بیشتر به مـعنای غـیر یـهودی استعمال شده است. در عین حال، از نظر کتاب مقدس، خداوند با هـمه انـسان‌ها که از نسل فرزندان نوح هستند در رعایت برخی دستور بیگانگان عهد بسته است۵ و غیر یهود نیز طـبقه‌ای شـایسته تـوجهند و باید از ارتکاب به هفت گناه، نظیر بت‌پرستی، کفر، قتل، دزدی، شهوت‌پرستی، اکل مـیته و …، خـودداری کـنند۶ زیرا بنابر متن کتاب مقدس، رعایت مقررات و آداب شریعت یهودی برای کسی که خواه اسـرائیلی بـاشد، خـواه بیگانه، یکسان است و باید قوانین و احکام را به جا آورند و از ارتکاب کارهای زشت خودداری کـنند۷ و حـتی بسیاری از قانون‌های عام و قوانین مجازات هم برای اسرائیلی‌ها و هم برای بیگانگان یکسان اسـت.۸
از سـوی دیـگر، گفته شده است که اگر یک شخص بیگانه در سرزمین شما زندگی می‌کند، به او آزار نـرسانید و بـا او مثل یک اسرائیلی رفتار کنید و مثل جان خود دوستش بدارید، زیرا خود شـما زمـانی در سـرزمین مصر بیگانه بودید۹ و همچنین، به مردم بیگانه‌ای که در بین شما زندگی می‌کنند، ظلم نکنید و بـرای یـکدیگر توطئه نچینید.۱۰
تثنیه، ۲۴ : ۱۷.
همان، ۲۶: ۱۲.
Gentiles
Goi
پیدایش، ۹ : ۱۷-۱.
هینلز، جان آر، فرهنگ ادیان جهان، ترجمه گـروه مـترجمان، ویـراستار ع. پاشایی، انتشارات دانشگاه ادیان مذاهب، ۱۳۸۶، ص ۱۴۶.
لاویان، ۱۸: ۲۶ و نک: خروج، ۱۲: ۴۹.
نک: لاویان، ۲۴: ۱۷- ۲۲؛ اعداد، ۱۵: ۱۵؛ اعداد: ۱۵: ۲۹ و لاویان، ۲۰: ۲.
لاویان، ۱۹: ۳۳-۳۴.
زکـریا، ۷ : ۱۰.
«از بـیگانگان سـوء استفاده نکنید»۱ و سرانجام اینکه: "کسی که در مورد بیگانگان بی‌عدالتی کند، مورد لعـنت خـداوند قرار خواهد گرفت».۲
با این همه، تبعیض میان یهودیان و بیگانگان در تورات یافت می‌شود. از آن جمله تقدیم کـردن و ذبـح کردن حیواناتی که از بیگانگان خریداری شده جایز نیست: «حیواناتی را که از بیگانگان مـی‌خرید، بـرای قربانی استفاده نکنید. این حیوانات ناقص بـه حـساب مـی‌آیند و پذیرفته نمی‌شوند».۳ در ضمن، اگر حیوانی به مـرگ طـبیعی مرده باشد، قوم اسرائیل نباید از آن بخورند، زیرا برای خداوند مقدس هستند بلکه آن را بـاید بـه بیگانگان بفروشند.۴
مضافاً هیچ بـیگانه‌ای نـباید از غذای فـصح بـخورد.۵ ازدواجـ و آمیزش با بیگانگان نکوهیده و طرد شـده اسـت: «به بیگانگانی که در زمین ما زندگی می‌کنند دختر نمی‌دهیم و از ایشان دختر نـخواهیم گـرفت».۶ و نیز آمده است: «اسرائیل با بـیگانگان آمیزش کرده و مانند نـان نـیم‌پخته قابل خوردن نیست. آمیزش بـا اقـوام بیگانه نیرویش را از بین برده است، امّا خودش نمی‌داند. موی سرش سفید شده اسـت، ولی او از آن بـی‌خبر است».۷ همچنین، بیگانگان حق ورود بـه مـعبد بـزرگ را ندارند: «من خـداوند مـتعال اعلام می‌کنم که هـیچ بـیگانه نامختونی، یعنی کسی که از من نافرمانی می‌کند، حتّی بیگانگانی که در بین قوم من اسـرائیل زنـدگی می‌کنند، وارد معبد بزرگ من نشوند».۸
بـنابر آیـات تورات، آدمـربایی جـرمی بـزرگ و مستوجب اعدام است: «هـر که آدمی را بدزدد و او را بفروشد یا در دستش یافت شود، هر آینه کشته شود».۹ «اگر کسی یـافت شـود که یکی از برادران خود از بنی اسـرائیل را دزدیـده، بـر او ظـلم کـند یا بفروشد، آن دزد کـشته
نـک: حزقیال، ۲۲: ۲۹.
تثنیه، ۲۷: ۱۹.
لاویان، ۲۲ : ۲۵.
تثنیه، ۱۴: ۲۱.
خروج، ۱۲: ۴۳.
نحمیا، ۱۰: ۳۰.
هوشع، ۷ : ۸-۹.
حزقیال، ۴۴: ۹.
خروج، ۲۱: ۱۶.
شود».۱ در این دو عبارت، تفاوت‌هایی به نظر مـی‌رسد: عـبارت نـخست حکمی کلی است، در حالی که عبارت دوم فـقط مـحدود بـه اسـرائیلیان اسـت. بـاید به منظور سازش دادن و رفع این تعارضات همه نکات آیات را، عناصر ضروری برای این جرم دانست؛ یعنی جرم آدم ربایی در صورتی قابل تحقق است که همه عناصر فـوق موجود باشد. بر این اساس بیگانگان مشمول این حکم نمی‌شوند.
اگر یک یهودی مالی پیدا کند و احتمال دهد که صاحب آن یک یهودی است، باید برای یافتن صاحب آن بکوشد، اما اگـر صـاحب آن، غیریهودی باشد می‌تواند آن را تصاحب کند.۲ گذشته از این، فریب دادن یک یهودی در معامله، گناه کبیره است، اما در مورد غیریهودیان شرکت غیرمستقیم در چنین معامله‌ای روا است: «در معامله با بنی اسرائیل صـادق بـاشید و از من که خداوند خدای شما هستم، اطاعت کنید».۳
بر طبق تعالیم تورات، حرام است فرد یهودی به یهودی دیگر با بهره، قرض دهـد۴ و یـا از او با بهره قرض بگیرد،۵ و یـا در پیـمانی که در برگیرنده بهره است در جایگاه ضامن، شاهد یا نویسنده قرارداد شرکت کند.۶ وانگهی، این منع‌ها و ممنوعیت‌ها شامل حال غیر یهودیان نمی‌شود و گرفتن بهره پول از غـیریهودیان مـجاز است: «اگر به یـک بـیگانه قرض بدهند می‌توانند از او سود بگیرند، ولی نه از یک اسرائیلی».۷ و نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت این است که، اگر بیگانه‌ای از یهودیان قرض گرفته باشد، می‌توانند قرض خود را پس بگیرد؛ امّا هرگاه کـسی از قـوم خودشان به آنها مقروض باشد، نباید آن را مطالبه کند.۸
تثنیه، ۲۴: ۷.
تثنیه، ۲۲: ۱-۳.
لاویان، ۲۵: ۱۷.
همان، ۲۵ : ۳۷.
تثنیه، ۲۳: ۱۹.
خروج، ۲۲ : ۲۵.
تثنیه، ۲۳ : ۲۰.
همان، ۱۵: ۳.
به‌رغم آموزه‌های عهد عتیق نمونه‌های بسیاری از رویکرد نژادپرستانه یهودیان ارتدکس در تاریخ گزارش شده اسـت. بـرخی پژوهندگان از جـمله اسرائیل شاهاک معتقدند این نگرش برآمده از کتاب مقدس نیست، بلکه ناشی از تفاسیر تلمودی است، چنان که قـاعده کلی تلمود این است که «غیریهودیان نه از چاه بیرون آورده مـی‌شوند و نـه بـه داخل آن هل داده می‌شوند». ابن‌میمون (۱۲۰۴-۱۱۳۵م) می‌گوید: «ما نباید موجب مرگ کسانی شویم که با آنان در جنگ نیستیم، امـا اگـر آنان در معرض جنگ قرار داشته باشند نجاتشان ممنوع است. یک پزشک یهودی حـق نـدارد یـک غیریهودی را مداوا کند و اگر مجبور به چنین کاری باشد، حتما در ازای کار خود مزد دریـافت کند».۱
قتل فردی یهودی یکی از سه گناهان بزرگ (در کنار بت‌پرستی و زنا) است ولیـ بنابر فتوای ابن مـیمون، اگـر مقتول بیگانه و غیر یهودی باشد، و قتل عمدا رخ دهد، دادگاه نمی‌تواند او را به مجازات برساند و فقط مرتکب گناه شده است.۲ اصل تلمودی این است که جان بیگانگان نباید نجات داده شود، هرچند قتل عـمد آنها ممنوع است.۳
از جمله تبعیض‌ها در مسائل مالی این است که هدیه دادن به غیریهودی جایز نیست. گرفتن بهره پول از یهودی حرام است، اما از غیریهودی واجب است. اگر یک یهودی مالی پیدا کند و احـتمال دهـد که صاحب آن یک یهودی است، باید برای یافتن صاحب آن تلاش کند، اما اگر صاحب آن، غیریهودی باشد می‌تواند آن را تصاحب کند. فریب دادن یک یهودی در معامله، گناه کبیره است، اما در مـورد غـیریهودیان شرکت غیرمستقیم در چنین معامله‌ای روا است. کلاه‌برداری از یهودیان ممنوع است، اما این اصطلاح در مورد غیریهودیان کاربرد ندارد. حتی سرقت که مطلقاً حرام است، در شرایطی نسبت به اموال غیریهودیان جایز اسـت.۴
سـلیمانی، عبدالرحیم، «قوم یهود از برگزیدگی تا نژادپرستی»، مجله هفت آسمان، تابستان ۱۳۸۳ش، شماره ۲۲، ص۱۲۰.
شاهاک، اسرائیل، تاریخ یهود، مذهب یهود، ترجمه مجید شریف، انتشارات چاپخش، تهران، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۱.
همان، ص۲۰۱.
همان، صص۱۹۰ – ۲۲۴.
نتیجه
با بـررسی کـتب مـختلف عهد عتیق در باب احسان نـتایج زیـر بـه دست می‌آید:
۱. احسان و نیکوکاری تنها یک حوزه خاص را در برنمی‌گیرد، بلکه همه حوزه‌های زندگی را شامل می‌شود و از جهت مصادیق، در اشکال مختلف و متنوعی ظـهور و بـروز مـی‌کند و از کمک و انفاق مادی تا دستگیری و هدایت گمراهان هـمه از مـصادیق نیکوکاری است.
۲. گرچه در قیاس با دیگر ادیان، شریعت و فقه در یهودیت اهمیت بسیار دارد و دینی شریعت محور است، ولی این جستار نـشان مـی‌دهد کـه غالب احکام فقهی دین یهود، به‌ویژه در باب کمک‌های مادی بـرآمده از باورهای و آموزه‌های شناختی و اخلاقی خاصی است که به تحقق اهداف اخلاقی- عرفانی خاصی می‌انجامد و تا زمانی که آن غـایات پایـدارند، ایـن دسته از احکام نیز باقی خواهند ماند.
۳. یهودیت دین جامعه‌گرا و سنت‌گراست. تـأثیر ایـن ویژگی در برخی از احکام و آموزه‌های اخلاقی-فقهی مانند احسان نسبت به سالمندان و بزرگان می‌توان دید. همچنین مـی‌توان گـفت یـکی از مهم‌ترین عوامل انسجام اجتماعی و حتی ماندگاری قوم یهود در طول تاریخ دراز ۳۵۰۰ ساله آنـان، بـرغم مـشکلات و فشارهای بسیار، آموزه‌های مربوط به احسان مانند رها کردن محصولات، بخشش قرض‌ها، کمک بـه غـریبان هـم‌کیش، پرداخت عشریه، مشوق‌های آزادکردن بردگان عبری نژاد، و غیره بوده است.
۴. گرچه آموزه برگزیدگی نـژادی و سـرزمینی یهود هم در کتب متقدم و هم در کتب متأخر به انسجام اجتماعی و پایایی یهودیان کـمک کـرده اسـت، ولی در مجموعه ۳۹ کتاب عهد عتیق به نژادپرستی و تحقیر پیروان دیگر ادیان نمی‌انجامد، هرچند بنابر تـحلیل شـاهاک تفسیر تلمودی دیدگاهی مغایر با آن را ارائه داده است.
۵. پس از تقدیس و محبت خداوند مهم‌ترین آموزه اخلاقی عـهد عـتیق احـسان به والدین و همسایگان است.
۶. پشتوانه نظری آموزه اخلاقی- فقهی احسان در عهد عتیق، باور به فـراگیری قـدرت و مشیت خداوند است.
۷. تجربه تاریخی دوران غربت، اسارت و محکوم بودن یهودیان در مصر، بـین النـهرین مـوجب شده است که یهودیان وضعیت بیگانگان را درک کنند زیرا خود آنان در سرزمین مصر بیگانه و محکوم بـوده‌اند.
مـنابع:
– آشـتیانی، جلال الدین، تحقیقی در دین یهود، چاپ دوم، انتشارات نگارش، ۱۳۶۸ش.
– آنترمن، اَلن، باورها و آیین،هـای یـهودی، ترجمه رضا فرزین، چاپ اول، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۵ش.
– بوبر، مارتین، کسوف خداوند: مطالعاتی در بـاب رابـطه دین و فلسفه، ترجمه عباس کاشف و ابوتراب سهراب، تهران، نشر و پ‍ژوه‍ش ف‍رزان روز، ۱۳۸۰ش.
– سـلیمانی اردسـتانی، عبدالرّحیم، یهودیت، چاپ دوم، قم، آیت عشق، ۱۳۸۴ش.
– سـلیمانی، عـبدالرحیم، «قـوم یهود از برگزیدگی تا نژادپرستی»، مجله هفت آسـمان، شـماره ۲۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
– شاهاک، اسرائیل، تاریخ یهود، مذهب یهود، ترجمه مجید شریف، انتشارات چاپخش، تـهران، ۱۳۷۶ش.
– فـروم، اریک، دل آدمی و گرایشش به خـیر و شـر، ترجمه گـیتی خـوشدل، چـاپ یازدهم، تهران، انتشارات پیکان، ۱۳۸۷ش.
– قرآن کـریم، تـرجمه محمدمهدی فولادوند، انتشارات دفتر مطالعات و معارف اسلامی، چاپ اول ۱۳۷۳ش.
– کتاب مقدس، انجمن کـتاب مـقدس ایران، ۱۱۸۳م.
– گندمی، رضا، «اندیشه قوم بـرگزیده در یهودیت»، مجله هفت آسـمان، شـماره ۲۶، تابستان ۱۳۸۴ش.
– ناس، جان بایر، تـاریخ جـامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶ش.
– هینلز، جان آر، فرهنگ ادیـان جـهان، ترجمه گروه مترجمان، ویراستار ع. پاشـایی، قـم، انـتشارات دانشگاه ادیان مـذاهب، ۱۳۸۶ش.
– یـیتس، کایل و دیگران، جهان مـذهبی: ادیـان در جوامع امروز، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش.
– Cohn-Sherbok, Dan, Judaism: History, Belief, and Practice, Routledge, 2003.
– Doniger, Wendy (ed.), Merriam-Webster’s Encyclopedia of World Religions, Merriam-Webster incorporated, 1999.
– Reichert, Andreas, "Bible&;quot;, The Brill Dictionary of Religion, Edited by Kocku von Stuckrad, Leiden, Brill, 2006.
نویسندگان: حسین حیدری و خدیجه کاردوست فینی