تفاوت‌های نگاه قرآن به مسئله شر با نگاه کلامی و فلسفی در سنت اسلامی
به گزارش ادیان‌نیوز؛ هفتاد و یکمین نشست مدرسه دراماتورژی قرآن کریم با حضور دکتر نعیمه پورمحمدی عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادیان و مذاهب و جمعی از علاقه‌مندان، با موضوع رویکرد قرآن کریم به مسئله شرّ و مقایسه آن با نظرگاه کتاب مقدس عصر سه‌شنبه در مدرسه اسلامی هنر در قم برگزار شد.
پورمحمدی در ابتدا با اشاره به اینکه در این جلسه صرفاً به رویکرد الهیاتی مسئله شرّ خواهد پرداخت، تصریح کرد: مثلث خدا، انسان و شرّ، الگویی برای گفت‌وگو درباره جنبه الاهیاتی مسئله شرّ است و تبارشناسی پژوهش‌های صورت‌گرفته درباره این موضوع، در سه دسته مسئله منطقی شرّ، مسئله قرینه‌ای یا فلسفی شرّ و مسئله اگزیستانسیالیستی شرّ صورت‌بندی می‌شود.
وی در تقریر مسئله منطقی شرّ، با مطرح کردن سه مسئله «اگر خداوند قادر مطلق است، چرا جلوی این شرور را نمی‌گیرد؟»، «اگر خداوند عالم مطلق است، چرا پیشتر از وجود چنین شروری بی‌اطلاع بوده است؟» و «اگر خیر مطلق است، چرا به رحم نمی‌آید و این شرور را محو نمی‌کند؟»، گفت: سه صفت قدرت مطلق، علم مطلق و خیر مطلق در تعارض منطقی با شروری قرار داد که در این عالم وجود دارند.
پورمحمدی افزود در پاسخ به ادعای مسئله منطقی شرّ، دفاعیه‌هایی مطرح شده است. این دفاعیه‌ها مدعی‌اند که ما می‌توانیم جهانی را در نظر بگیریم که در آن وجود چنین خدایی با وجود شرّ سازگار است، مثلاً جهانی که انسان‌های مختار در آن زندگی می‌کنند و دفاعیات دیگر.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در پاسخ به این مسئله که وجود شرور، فراوانی آن‌ها، تنوع بالا و گزاف بودنشان، چهار قرینه و شاهدی است که احتمال وجود خداوند را به‌شدت پایین می‌آورد، گفت: پاسخ به این تقریر نیز در اندیشه فلسفی به تئودیسه‌ها مشهور شده است؛ بدین معنا که خداوند حتماً برای وجود این شرور دلایل مناسبی داشته است و خیری در ورای آن‌ها بوده است. مانند خیر اختیار، پرورش نفس و … یا اینکه این شرور در عالمی دیگر جبران می‌شوند یا دلایل دیگری که در تبیین بیهوده نبودن این شرور ارائه شده است.
دکتر پورمحمدی تقریر دیگر از مسئله شرّ را رویکرد اگزیستانسیالیستی معرفی کرد و یادآور شد: رنجیده شدن انسان مبتلابه شرّ از خداوند و اطمینان نداشتن و فقدان امید به خداوند از خصیصه‌های این وضعیت است. در رویکرد عقلی به مسئله شرّ پرسش این بود که چرا شرّ در این جهان وجود دارد؛ اما در رویکرد اگزیستانسیالیستی پرسش این است که چرا شرّ در زندگی من وجود دارد، و این یک رویکرد شخصی و درونی است.
وی به توضیح بیشتر این رویکرد پرداخت و گفت: این رویکرد به‌شدت مستعد سوزاندن ریشه‌های ایمان و معنازدایی از آن در وجود انسان است. اینجاست که اگر الهیات در پی اصلاح رابطه انسان و خداست، باید پاسخی در خور این مسئله ارائه دهد.
پورمحمدی در ادامه نشست سنت اسلامی، به‌ویژه سنت کلامی و فلسفی پیرامون مسئله شرّ را مطرح و بیان کرد: سنت اسلامی، به‌ویژه سنت کلامی و فلسفی پیرامون مسئله شرّ این است که اساساً هیچ پاسخی به جنبه‌های اگزیستانسیالیستی این مسئله ارائه نشده است، گویی هیچ‌کس در این سنت از خداوند نرنجیده است و مواجهه با مسئله شرّ صرفاً با مسائل ذهنی و فلسفی درگیر بوده‌اند؛ یک نگاه کاملاً تجاری در کلام اسلامی که همواره این رویکرد را داشته است که رنج‌ها همیشه عوضی در پی‌دارند و باید به آن عوض‌ها دل‌خوش بود.
وی ادامه داد: نگاه فلسفه اسلامی نیز همواره با طعن و استهزاء فرد رنج‌دیده همراه است و این‌گونه القا می‌شود که اساساً شرّ یک مسئله عدمی و نسبی است و از مقوله توهم است؛ رویکردی که آلام رنج‌دیدگان را نادیده می‌گیرد.
این استاد دانشگاه در بخش دیگری از مباحث خود، نگاه قرآن به مسئله شرّ را بررسی کرد و افزود: با پژوهشی مستقل در مفاهیم و سیاق آیات قرآن متوجه می‌شویم که اساساً رویکرد قرآن به مسئله شرّ تفاوت عمده‌ای با نگاه کلامی و فلسفی در سنت اسلامی دارد. صورت‌بندی قرآن از مسئله شرّ این‌گونه است که نخست از تقابل خداوند و شرور سخنی به میان نمی‌آورد. برای مثال در آیه ۲۱۴ سوره بقره می‌فرماید: «مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّیٰ یقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَیٰ نَصْرُ اللَّهِ ۗ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ» قرآن کریم بیان می‌کند که آن هنگام که شرّی بر شما عارض می‌شود، می‌گویید: متی نصرالله؟ نصرت و یاری خداوند کجاست و سپس تأکید که می‌کند که یاری خداوند نزدیک است؛ و این تأکید بر احساس تسلی است.
وی سوره‌های ضحی و انشراح را سوره‌های کانونی پیرامون مسئله شرّ در قرآن کریم معرفی کرد و گفت: جایی که خداوند مقام ربوبیتش را به رخ می‌کشد که هر بنده خود را به شکل اختصاصی مورد رحمت خود قرار می‌دهد. تبیین رابطه عُسر و یُسر در قرآن کریم، تصویری است که به شکلی مستقیم با آلام انسان رنج‌دیده تنیده شده است.
از ویژگی‌های جالب توجه دیگر رویکرد قرآنی به مسئله شرّ، زاویه نگاه دنیوی آن بود که دکتر نعیمه پورمحمدی به آن پرداخت و گفت: زاویه‌ای که شرور ایجادشده در زندگی و تبعات و نتایج حاصل از آن در روابط دنیوی انسان تبیین می‌کند، با یادآوری انتخاب‌های انسان در گذشته و مسیرهایی که در آینده در برابرش قرار می‌گیرند رابطه دارد. این تصویر با تصویری که متکلمان و فیلسوفان از چهره خداوند ارائه می‌دهد متفاوت است. خدایی رابطه‌مند با انسان که توجه فوق‌العاده‌ای با احساسات و تأثرات آدمی دارد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در پایان به شباهت‌های رویکرد کتاب مقدس و رویکرد قرآنی نسبت به مسئله شرّ اشاره کرد و گفت: کتاب مقدس با تأکید بر مفاهیم محبت و مراقبت در رابطه خدا و انسان، نگاهی اگزیستانسیالیستی به رنج دردمندان جهان دارد. نگاهی که در میان الهیات‌دانان به رویکرد شبانی معروف شده است؛ رابطه مسیح به‌عنوان چوپانی دلسوز و انسان‌ها در مقام گوسفندانی سرگردان.