معنویت های نوین با نظام سرمایه داری چه نسبتی دارند؟

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، بنیان های فلسفی و نظری سیاست و اقتصاد در عصری که انقلاب تاریخی مردم ایران به وقوع پیوست، دارای چند شاخصه مهم و جهانی از تولید انبوه مبتنی بر مصرف گرایی، تجارت سوداگرانه و توزیع ثروت ناعادلانه اشاره کرد.

در این برهه از تاریخ، ساختار سیاسی حاکم بر اتمسفر میان دو نیروی کاپیتالیسم (سرمایه داری) و کمونیسم (اقتصاد اشتراکی) در رقابت بود و در نتیجه زیرساخت ها و هنجارهای اقتصادی در سطح جهان نیز تحت تاثیر این دو نیروی سیاسی (در ظاهر) متعارض، سازمان می یافت.

باید توجه کرده که هرچند کاپیتالیسمِ تحت امپریالیسم جهانی و کمونیسم تحت اتحاد جماهیر شوروی از منظر تاریخی و همچنین رویکرد فلسفی به جریانات سیاسی-اقتصادی معاصر، به عنوان دو جبهه رقیب در نظر گرفته می شوند، اما از منظر ماهیت توسعه سیاسی و اقتصادی دارای رویکردهای مشابهی (مانند استثمار نیروی کار، توزیع ناعادلانه منابع و…) هستند.

به گونه ای که ویژگی هایی مانند «گسترش فضایی ماتریالیسم»، «استعمارگرایی به منظور افزایش بهره وری اقتصادی» و «تجارت جنگ» در هر دو جبهه وجود داشته است. با این وجود، انقلاب اسلامی ایران با پدید آوردن کدهایی چون استعمارزدایی در ابعاد اقتصادی و اصلاح نظامات سیاسی مبتنی بر معنویت (که می توانست استعمارزدایی را نیز تسهیل کند) به عنوان یک رقیب سرسخت برای هر دو پارادایم سنتی حاکم ظهور کرد.

در نتیجه جریان استعمارگر بین المللی با ترویج معنویت بدون دین تلاش کرده با خلق یک بدیل با طراحی ساده، تفسیرپذیر و عامه پسند به نام تفکر نوین (New Thought) و از طریق تبلیغات رسانه ای (سلبریتی ها، بلاگرها و…) و استفاده از شبه علم (جهت اعتبار بخشی) آن معنویت رهایی بخشی که از انقلاب امام خمینی رحمه الله علیه منبعث شده است به حاشیه براند.

در نتیجه اشاعه روزافزون معنویت های نوین تحت مفهوم تفکر نوین در جهان و نفوذ این جریان در جغرافیای اسلامی، اندیشمندان مسلمان تلاش کردند با نقدهای درون و برون گفتمانی، تاثیر تبلیغات معنویت های کاذب را کاهش دهند.

اما این تلاش ها منحصر به اندیشمندان اسلامی نمانده و بسیاری از محققان غربی نیز در این زمینه اقدام به انتشار آثاری ارزشمند در این زمینه کرده اند.

یکی از مهم ترین آثار در این زمینه «فروش معنویت؛ غلبه خاموش معنویت بر دین» (Selling Spirituality: The Silent Takeover of Religion)، اثر ریچارد کینگ (Richard King) و جرمی کارت (Jeremy Carrette) است. تحلیل ابعاد سوءاستفاده نظام سرمایه ‌داری مدرن از معنویت تبلیغ شده توسط تفکر نوین از ویژگی اصلی این اثر است.

در این کتاب نشان داده می شود که چگونه معنویت تبدیل به کالایی برای فروش شده و نظام سرمایه داری تلاش می کند تا با مادی سازی معنویت در غرب از تبدیل این عنصر به ابزاری برای مقابله با خود جلوگیری کند.

نمونه دیگر، کتاب «روانشناسی عمومی چند ملیتی و صنعت جهانی خودیاری» (Multinational General Psychology and the Global Self-Help Industry)، نوشته دانیل نهرینگ (Daniel Nehring)، دیلان کریگان (D. Kerrigan)، اریک هندریکس (E. Hendriks) و مایکل آلوارودو (Michael D. Alvarado) است.

نویسندگان این اثر تلاش کرده اند با تحلیل سرعت بخشیدن جهانی سازی به وسیله کتب خودیاری (Self-help) از این آثار که به کتب زرد نیز مشهورند، به عنوان ابزاری (نرم) در جهت تغییر حکومت هایی که هنوز ساختار سیاسی آن ها در لیبرالیسم جهانی هضم نشده اند، یاد می کنند. در این کتاب تحقیقات میدانی توسط این پژوهشگران در برخی کشورها از جمله مکزیک، آلمان، بریتانیا، چین و برخی دیگر کشورها نیز انجام شده است.

نمونه دیگر این آثار کتاب «دستور زندگی از پایین» (Life advice from below) اثر اریک هندریکس است. در این کتاب اریک هندریکس با اشاره به گسترش صنعت خودیاری در سطح عمومی جامعه و بررسی آشنایی اقشار مختلف با آموزه های تفکر نوین، مخاطب را به این نتیجه می رساند که محتوای این کتب از ضریب نفوذ کمتری در میان نخبگان جوامع برخوردار بوده ولی بر سطح عمومی جامعه به شدت تاثیر گذاشته و در حال تغییر سبک زندگی مردم است. سبک زندگی که به اعتقاد اریک هندریکس گونه ای از کاپیتالیسم بوده و در خوشبینانه ترین حالت صرفا مناسب جوامع غربی است.

نگرانی از بازتولید انگاره های امپریالیستی نظام سرمایه داری به وسیله تفکر نوین، بسیاری از پژوهشگران غربی را به خود مشغول کرده است. به نظر می رسد ارتباط اندیشمندان ایرانی و نخبگان حوزوی با این پژوهشگران می تواند اعتبار علمی مقابله با این جریانات را ارتقاء داده و همچنین نقد تفکر نوین را از فضای درون گفتمانی به سمت فضای برون گفتمانی در درون کشور و با راه اندازی نهضت ترجمه، کشانده، تا از این طریق مسیر مقابله با عرفان های کاذب تسهیل گردد.

امین رضایی نژاد – کارشناس حوزه معنویت و سیاست