حجت الاسلام و المسلمین مبلغی؛ هیچ کس از معاصرین همانند شهید صدر جایگاه عقل را تبیین نکرده است

ردنا (ادیان نیوز) – چهارمین نشست از سلسله‌ نشست‌های علمی «اندیشۀ صدر» با موضوع «نوآوری‌های شهید صدر در فقه» با حضور حجت الاسلام و المسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری به صورت مجازی برگزار و از صفحه رسمی اینستاگرام پژوهشگاه شهید صدر به آدرس www.instagram.com/shahidsadrlive  پخش شد.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی با توضیح درباره روش‌های استنباطی و روش‌شناسی گفت: آنچه درباره شهید صدر مطرح می‌کنم مربوط به ابتکارات و ابداعات ایشان در روش‌شناسی است در حالی که جا دارد روش شهید صدر در استنباط نیز مورد توجه قرار گیرد؛ اندیشه‌ها و ایده‌های شهید صدر در استنباط برای شناخت روش ایشان و ضمیمه کردن آن به علم روش‌شناسی ضروری است.

این عضو مجلس خبرگان رهبری تمام تلاش در فقه و اصول را حول چهار مقوله ارزیابی کرد و اظهار داشت: این چهار مقوله نص، فهم، عقل و نقل است که محور و مدار تمام فعالیت‌ها هستند؛ ابتکارات تمام علما در یکی از این چهار مقوله است.

وی ادامه داد: نص، فهم، عقل و نقل، نقطه‌های کانونی و مهم ابتکارات و ابداعات هستند؛ این ابتکارات گاهی بروز و ظهور اصولی و گاهی بروز و ظهور تطبیقی اجتهادی دارد؛ اما با قاطعیت می‌توان گفت همگی محل رشد، تعالی، ارائه و عرضه ابتکارات، ابداعات و نوآوری‌های اندیشمندان است.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی درباره شناسایی، دسته‌بندی و استفاده از ابداعات و ابتکارات شهید صدر و تبدیل آن‌ها به رویه، منهج و روش، ابراز داشت: هرچند شهید صدر در تمام موارد مذکور ابتکارات و ابداعاتی دارد اما در این جلسه به نوآوری‌های شهید صدر در فهم می‌پردازیم.

این عضو مجلس خبرگان رهبری نقل را وادی وسیعی توصیف کرد که باید هوشمندانه به آن پرداخت و اظهار داشت: علاوه بر نقل، عقل نیز عرصه بسیار مهمی است و هیچ کس از معاصرین مانند شهید صدر به صورت دقیق و علمی، نقش و جایگاه عقل را تبیین نکرده است. حوزه‌ها نیز باید به این سمت حرکت کنند؛ اما تا به حال کسی به صورت دقیق، منضبط و قابل فهم به باب عقل نپرداخته است؛ شهید صدر فردی است که مقوله عقل را نظم و ترتیب داده و راه را نشان داده است.

وی درباره ایجاد ادبیات نفی حکم محتمل و اثبات حکم محتمل به وسیله شهید صدر سخن گفت و تصریح کرد: باب عقل وحدانی و انضمامی را شهید صدر گشوده و در این باره ادبیات آفریده و برای فقها مسیر را هموار کرده است.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی درباره فهم که محور صحبت‌هایش در این جلسه بود، گفت: اگر فهم نباشد نص قابل استفاده نیست؛ شما از نص فهمی دارید که آن فهم حکم را آشکار می‌سازد. فقه، فهم دارای چارچوب و ضوابط است؛ فقه همان فهم عمیق است.

این عضو مجلس خبرگان رهبری با مد نظر قرار دادن تجربه اصولی و فقهی و اجتهادی تصریح کرد: می‌توان گفت فهم چنان که باید جایگاه خود را پیدا نکرده و در چارچوب قواعد معطوف به نص، گم شده است؛ در حالیکه همه قواعد اصولی یا دلالت‌های لفظی ابزار فهم است، و به فهم سمت و سو می‌دهد.

وی افزود: فهم به مثابه یک عنصر مستقل محل توجه قرار نگرفته است؛ به زوایای ناگفته، ابعاد ناشناخته و جنبه‌های علمی آن‌ که قابلیت پردازش و تبدیل شدن به ضوابط و قواعد را دارد نیز توجه نشده است. مگر پیوست‌هایی که برای نص وجود داشته است و این پیوست‌ها به نوعی فهم را به میدان کشیده است.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی با اشاره به فهم عرفی اظهار داشت: اصول متأخر قدری در این زمینه پیش رفته است؛ تحلیل فهم اصولیون را نمی‌توان نادیده گرفت؛ مناسبات حکم و موضوع مثالی از تحلیل فهم عرفی است که تناسب‌های موضوع و حکم را رصد می‌کند، می‌سنجد، می‌شناسد و نشان می‌دهد.

این عضو مجلس خبرگان رهبری تنقیح مناط را نوعی تحلیل فهم عرفی ارزیابی کرد و گفت: هرچند زحمات کشیده شده در باب تبیین جایگاه فهم را نمی‌توان نادیده گرفت اما فهم خیلی بیش از این‌ها، جای سخن، تأسیس کردن، پرداختن و توجه اساسی در فقه و اجتهاد دارد؛ اگر فهم ما درست نباشد به خطا می‌رویم و نمی‌توانیم واقعیت نص را کشف کنیم.

وی در باب مقوله فهم، شهید صدر را با فاصله مشخصی از فقهای دیگر توصیف و تصریح کرد: شهید صدر در باب «فهم» ادبیات و نگاه‌هایی متفاوت داشته است.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی در مثالی به افزوده‌های شهید صدر بر فهم عرفی اشاره کرد و گفت: شهید صدر به نظر فقها مبنی بر اینکه اگر نصی در جایی وارد شده باشد، فهم عرفی آن مورد را در حکم مثال می‌بیند و حمل بر مثالیت می‌کند، نکته‌ای اضافه کرده است که این حمل بر مثالیت، گاهی در ارتباط با چند نص هم قابل انجام است؛ به وسیله این دقت شهید صدر می‌توانیم قاعده بسازیم و پیش رویم.

این عضو مجلس خبرگان رهبری مقوله‌های واردشده شهید صدر به بحث فهم را به چهار دسته فهم‌های عرفی، اجتماعی، علمی و تاریخی تقسیم کرد و اظهار داشت: شهید صدر ادبیات فهم اجتماعی را پایه‌گذاری کرد؛ فهم اجتماعی در علوم دیگر، بحث‌های سیاسی و غیر سیاسی است اما این فهم اجتماعی را شهید صدر شروع کرد.

وی ادامه داد: شهید صدر نظر می‌دهد که باید مفرد فهم را جدا کنیم؛ هرچند فهم به نوعی پیوست نص بوده است و مسائل ناظر به فهم به مثابه پیوست‌ها، ضمیمه‌ها و حاشیه‌هایی بر نص بوده است اما شهید صدر تصریح می‌کند که باید عنصر فهم را جدا کنیم و روی فهم اجتماعی تمرکز می‌کند.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی درباره فهم اجتماعی که بحث حساسی است ابراز داشت: شهید صدر بابی را در فهم اجتماعی گشوده است که بحث درباره آن باید کماکان انجام شود؛ کلام شهید صدر است که ارتکاز عمومی برای مجموعه وجود دارد، که همه در آن مشارکت دارند و خبرگی، مهارت عمومی، ذوق یکسان و یکی‌شده، مربوط به همه و جامع است و در سایه و نتیجه این، ارتکازی متولد می‌شود که فهمی از خود تراوش می‌دهد که در موارد دیگر هم قابل استفاده است.

این عضو مجلس خبرگان رهبری از ارجاع فهم اجتماعی شهید صدر به ارتکاز عام سخن گفت و تصریح کرد: هنر شهید صدر است که برای فهم اجتماعی ادبیات تولید کرده است و زمینه را فراهم می‌کند؛ اما می‌توان زمینه را فراتر برد که فهم اجتماعی گاهی به لحاظ فاهم، گاهی به لحاظ مفهوم و گاهی به لحاظ متعلق مفهوم است؛ بنابراین سه ضلع دارد؛ آنچه شهید صدر می‌فرماید به لحاظ فاهم است، یعنی فهمی جمعی است.

وی محتوای فهم بزرگان اسلامی را فهم اجتماعی دانست و افزود: گاهی در بحث‌های حوزوی تمرکز می‌شود که باید دانش اجتماعی را بدانیم، چون دانش اجتماعی باعث می‌شود که فهم اجتماعی پیدا کنیم.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی توضیح داد: ممکن است فهم اجتماعی که شهید صدر درباره آن سخن می‌گوید راجع به یک موضوع غیر اجتماعی هم باشد؛ مثال فهم اجتماعی شهید صدر درباره آب و ارتکاز عام درباره آب است؛ بنابراین فهم اجتماعی تنها متعلق به یک مسأله اجتماعی نیست که شهید صدر این ادبیات را با نگاه عمیق خود باز کرده است؛ حوزه‌ها نیز باید در شقوق مختلف این نگاه را جلو برند تا از فقدان فهم اجتماعی خسارت نبینیم.

این عضو مجلس خبرگان رهبری دومین باب وارد شده شهید صدر در مقوله فهم را فهم علمی عنوان کرد و گفت: شهید صدر فهم علمی را در فهم موضوعی مطرح می‌کند که شما باید به یک فهم علمی مجهز باشید و یک مسأله را از حیث علمی نهایی کنید و بعد سراغ نص بروید؛ فهم علمی در کلام فقهای دیگر هم آمده است اما گسترده و فراوان نبوده است و در لابلای بحث‌ها گم شده است.

وی مقوله فهم تاریخی شهید صدر را نیز مورد توجه قرار داد و گفت: شهید صدر مشکل فقهای دیگر را در اقتصادنا، فهم تاریخی می‌داند که در یک عهد و بخش خاصی تمرکز کرده‌اند و ابتدا و انتهای تاریخی یک قضیه را ندیدن و فهم نکردن، باعث می‌شود آسیب بزرگی وارد شود که ایشان در این باب حرف‌های قابل توجه و نکته‌های بدیعی دارد که باید به آن توجه کرد.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی فهم شناسی را بابی گشوده شده به وسیله شهید صدر توصیف کرد و اظهار داشت: فهم شناسی فرآیندی است که فهم به وسیله آن حرکت می‌کند و نهایی می‌شود؛ روند فهم و فهمیدن خیلی مهم است؛ چون روند فهم و فهمیدن دربردارنده خلأ‌ها، خطرات و اشکالاتی است که اگر آن‌ها را نشناسیم، نمی‌توانیم استنباط دقیق و خوبی داشته باشیم.

این عضو مجلس خبرگان رهبری در تبیین ماهیت، مسیر فهم متوجه به نص، لغزنده بودن، شکننده بودن و عوامل مؤثر بر فهم گفت: شهید صدر در این موارد نکته‌های بدیعی دارد؛ وی معتقد است فهم بما هو فهم که به سادگی از کنار آن می‌گذریم و حسابی در اصول یا روش استنباط برایش باز نمی‌کنیم، ممکن است با آسیب مواجه می‌شود و این آسیب اشتداد پیدا کند و خطرناک شود وی از کلمه اشتداد استفاده می‌کند و می‌گوید گاهی خطری که خود این فهم، ماهیت این فهم و روندی که این فهم شکل می‌گیرد اشتداد و شدت پیدا می‌کند.

وی از نظر شهید صدر چند مورد را تأثیرگذار در فهم عنوان کرد و اظهار داشت: گاهی فقیهی که ممارست می‌کند و به سمت نص رفته می‌رود و تلاش می‌کند که محتوای نص را کشف کند، ممکن است در آن دخالت، مساحمت و مشارکت کند؛ این فقیه با داشته‌های خود، نگاه‌های خود و حالات درونی و اندیشه‌های خود در دریافت‌ها خطا می‌کند. این مسأله به فلسفه فقه نزدیک است و جالب این است که در زمان شهید صدر چیزی به اسم فلسفه فقه مطرح نبود، اما آنچه او در زمینه فقه گفته به‌گونه‌ای است که امروز فیلسوفان فقه ما باید دنبال اندیشه‌های او در این عرصه را بگیرند.

حجت الاسلام و المسلمین مبلغی در ادامه فاصله‌های تاریخی را دومین مشکل در فهم از منظر شهید صدر ارزیابی کرد و افزود: شهید صدر چند آسیب را به موجب فاصله‌های تاریخی ذکر می‌کند که بر فهم تأثیر می‌گذارد؛ تأثیر محیط، آسیب‌های لغت و فهم غیر مسلط نکاتی است که شهید صدر در ارتباط با فهم‌شناسی، گونه‌های مختلفی از فهم را ایجاد کرده‌اند و بعضی جاها بابی را برای ما گشوده‌اند.

این عضو مجلس خبرگان رهبری در پایان توصیه کرد: اندیشه شهید صدر و ابداعات و ابتکارات ایشان بررسی و مورد استفاده اندیشمندان قرار گیرد.