مروری بر چالش‌های آیین بودایی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، بودا به پرسشهای متافیزیکی به خاطر نامفید بودن، بی توجه بود و هیچ امر ثابتی را نمی پذیرفت و آتمن را نیز تأیید نمی کرد، با این همه آیین بودا، به دلیل نیاز به جنبه های متعالی و متافیزیکی نوع بشر، اندک اندک مواجه با تغییراتی شد و به آنجا رسید که گروههایی از بوداییان سخن بودا را حقیقت ازلی و ابدی دانسته و حتی شماری به پرستش او دست یازیدند. در واقع می توان گفت که بودیسم در سیر تحول خود مواجه با دو پدیده گردید، یکی تحجر رهبانیت بودایی (که با طرح مسائل بی ارزش و فرمال ، از آموزه های بودا فاصله گرفتند) و دیگری به دلیل خالی بودن بودیسم از توجه به پرسشهای متافیزیکی و بنیادی ، عملاً زمینه دوری مردم از بودیسم پدید آمد و همان طور که خواهیم دید یکی از دلایل برچیده شدن بودیسم از هندوستان، همین موضوع اخیر بود.

در تشریح نکته اخیر باید گفت که اساساً انسان چون هم با اندیشیدن و ژرفنگری، و هم به آزمون و آزمایش، دریافته که دانش عقلانی و تجربی نارساست، هرگز نمی تواند دست یافته های خردپسند را مطلق و پایدار دانسته به آنها ایمان آورد. به عبارت دیگر، انسان نیاز به تکیه گاههای مطلق و پایدار دارد. مقدس برای انسان همان تکیه گاههای پابرجاست که می توان ایمان را بر آن استوار ساخت.

در یک گروه از ادیان بزرگ نَبی و پیامبر نقش میانجی و بیان کننده گفتار مقدس و بنیانگذار آیین را داشته است ، ولی در هند از دوران کهن نشانی از نبی و پایه گذار دین نیست، بلکه به باور آنها حقایق جاودانی در فضای ناپیدای روحانی پراکنده اند و انسانهای بینشمند و پیش بین، گیرنده و دریافت کننده و بیننده این حقایقند، که همان وداها، دانشهای مقدسند.

ازهمین رو بودا هم که به یک خدای انسان گونه سرنوشت ساز باور نداشت ، و تقدس وداها را نیز نمی پذیرفت، هرگز نه مدعی پیمبری شد، نه سخن خود را گفتار خدا و مقدس دانست. او چون انسانهای دیگر بود، (۱) ولی با بینشی بسیار ژرف که انگیزه تنویر یا آگاهی و بیداری او شد. او راه درنگ رنج و آشفتگی ، و دستیابی به آرامش و خوشبختی و رضای درونی را دریافت و به دیگران آموزش داد. او نه درباره اسرار گیتی و حقایق پنهان، چگونگی پیدایش و نابودی جهان … سخن گفت و نه دستورهای پزشکی و خانه داری و قوانین اقتصاد و دانشهای طبیعی و روش شهرداری و دولت داری … را بیان کرد، تا نیاز به فرمان مقدس برای جاودان ساختن آنها داشته باشد. بودا نه خود را مطلق دانست ، نه درباره مطلق سخن گفت ، نه سخنگوی مطلق بود؛ پس نیازی به ایمان و کورباوری نداشت . او پیوسته از بُدهی (۲) یا آگاهی و بیداری و خرد سخن می گفت و دین او نیز بودی درمه (۳) بود، آموزشی که با بینش و خرد دریافت شده و به بیداری و آگاهی می انجامد؛ آگاهی به راه اصیل هشتگانه . ولی همان گونه که بیان شد، انسان نیاز به تکیه گاه مقدس و مطلق دارد، و در آیینی که بر خرد و بینش استوار است ، این تکیه گاه را نمی یابد. دینی که گفتار خدا نباشد، یا مقدسین آن را به نام آیین جاودان و مقدسی که با رمز و راز ورای دنیا پیوند دارد، اعلام نکنند مردم را به سوی خود نخواهد کشاند، که آنها پیرو راه دلپسندند، نه آموزش خردپسند. در دنیایی که پیوسته همه چیز با شتاب در حال دگرگونی است و هیچ وجودی پایدار نیست ، دستور پایدار و جاودان را تنها می توان از وجود مقدس و مطلق پذیرفت. پس بوداییان نیز از یک سو به گرایش توده مردم به ستایش و پرستش و از سوی دیگر برای افزودن بر پشتوانه گفتار بودا، او را نه تنها برتر از انسان ، که استاد خدایان ساختند، و رفته رفته وجود مطلق همه دان را پذیرفتند تا کلام او هم جاودان و مقدس گردد. از زبان همان بودایی که در آخرین دم زندگی به شاگردان خود سفارش می کرد که بر خرد خویش تکیه کنند نه بر گفتار بودا، سخن او را حقیقت مطلق خواندند.

پی‌نوشت‌ها:
1. همه دانی بودا برخلاف آنچه در بودیسم کنونی پذیرفته می شود در زمان خود او اصلاً مطرح نبود، نخستین پیروان بودا در فرمانبری از دستورهای استاد یکپارچگی و یگانگی نداشتند و ازهمین رو شاکیامونی حتی در دوران زندگی خویش با ناهمسوییها و ناسازیهای فراوانی رو به رو شده است . ناسازگار با آنچه امروز تبلیغ می کنند، بودا را در زمان حیاتش انسان لغزش ناپذیر و همه دان و وجودی مطلق نمی شناختند و ازهمین رو به خودپروای جداراهی و خرده گیری می دادند. ما نشانه هایی از این برخوردها را، حتی در گزارشهایی که می کوشند بودا را واجب الاطاعه بشناسانند، به روشنی مشاهده می کنیم . در این گزارشها سخن از شاگردانی است که دستورهای او را نادیده می گیرند و یا در برابر او به ایستادگی می پردازند. برای نمونه در گزارشی از رساله مهاوگا (mah ج vagga) ی (انضباط ) که رویه های بسیاری را دربر گرفته است ، سخن از کشمکشی است که در خانگاهی به نام گوسیتا (Ghosita) در کوسامبی (Kosambi) روی داده است . در این خانگاه دو استاد، هر یک با ۵۰۰ شاگرد، به سر می برند، که یکی خبره در پرسشهای سازمانی و سامانی (vinayadhara) بود و دیگری استاد کاردان اصول عقیدتی (dhammakathika) . این دو با یکدیگر به نزاع برمی خیزند… . پس برخوردها تا جایی بالا می گیرد که بودا ناگزیر به میانجیگری می شود و آنها را پند می دهد با هم آشتی کنند. ولی این اندرزها نیز به جایی نمی رسد. بودا از کوشش باز نمی ایستد و از این گروه به آن گروه و از این دسته به آن دسته روی می آورد اندرز می دهد… ولی باز هم برای چند چکه آب که در آفتابه به جای مانده ستیز و پرخاشگری پیگیری می شود. سرانجام کار به جایی می رسد که بودا برآشفته شده پشت به همه شاگردان کرده و خانگاه را ترک و از همه پیروان کناره گیری می کند. ردای زعفرانی بر تن می پوشد و در کنار یک فیل و یک میمون به جنگل پناه می برد، و چند فصل را در جنگل به مراقبه می پردازد. نگ : آشتیانی ، عرفان بودایی ، تهران ، انتشار، ۱۳۷۷، ص ۹۰ .
2. bodhi
3. bodhidharma