تحلیل روانشناختی دعای ابوحمزه ثمالی

به گزارش ادیان نیوز مسعود جان‌بزرگی، استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در وبینار تحلیل روانشناختی دعای ابوحمزه ثمالی که از سوی گروه درمان چندبعدی معنوی خداسو از مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی طلیعه سلامت برگزار شد، اظهار کرد: در جلسه پیش گفتیم که چه عاملی باعث می‌شود انسان حریم را نگاه دارد؛ امام سجاد (ع) توسط دعا ضمن بیان عاقبت بی‌حیایی با رویکردی که انسان در برابر خدا دارد به کسی که می‌خواهد نجات پیدا کند کمک می‌کنند؛ انسان در پرده‌دری در برابر مولای خود ید طولایی دارد که گاهی این مشکلات به دلایل به‌خصوص پیش می‌آید که امیدواریم مراقبت بیشتری داشته باشیم.

وی ادامه داد: حیا دارای ۲ بُعُد است یک بُعُد آن خود مراقبت‌گری خداسو و بعد دیگر خود مراقبت‌گری مبتنی بر حق است. به لحاظ روانشناسی انسان‌ها ۲ منبع کنترل درونی و بیرونی برای رفتار خود دارند اغلب روان‌شناسان معتقدند منبع از بیرون به درون منتقل می‌شود و بهتر است انسان خودمراقبت‌گری داشته باشد اگر انسان به منبع درونی تکیه کند سخت خواهد بود؛ انسان خداجو به گونه‌ای است که قرار نیست به تنهایی اهداف معنوی خود را دنبال کند. در منابع دینی منبع کنترل درونی و بیرونی تغییر می‌کند و انسان به تنهایی نمی‌تواند آن مسیر را طی کند و به اهداف معنوی برسد بلکه نیاز دارد با نیروی قوی‌تر و منبع کامل در تماس باشد.

استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به فراز ۲۹ دعای ابوحمزه ثمالی اشاره کرد: «فَواسَوْ اَتا عَلی ما اَحْصی کتابُک مِنْ عَمَلِی الَّذی لَوْلا ما اَرْجوُ مِنْ کرَمِک وَسَعَه رَحْمَتِک وَنَهْیک ای‌ای عَنِ الْقُنوُطِ لَقَنَطْتُ عِنْدَما اَتَذَکرُها یا خَیرَ مَنْ دَعاهُ داع وَ اَفْضَلَ مَنْ رَجاهُ راج اَللّـهُمَّ بِذِمَّه الاْسْلامِ اَتَوَسَّلُ اِلَیک وَبِحُرْمَهِ الْقُرْآنِ اَعْتَمِدُ اِلَیک وَبِحُبِّی النَّبِی الاْمِّی الْقُرَشِی الْهاشِمِی الْعَرَبِی التِّهامِی الْمَکی الْمَدَنِی اَرْجوُ الزُّلْفَهَ لَدَیک فَلا توُحِشِ اسْتیناسَ ایمانی وَلا تَجْعَلْ ثَوابی ثَوابَ مَنْ عَبَدَ سِواک؛ پس چه رسوایی است برای من بر آنچه نامه تو از عمل من شماره و احصا کرده که اگر امید من به کرمت و وسعت رحمتت نبود و از ناامید شدن بازم نمی‌داشتی به محض آنکه به یاد آنها می‌افتادم یکسره ناامید می‌شدم. ای بهترین کسی که خواندش خواننده‌ای و برترین کسی که امیدش دارد امیدواری. خدایا به پیمان اسلام به درگاهت توسل جویم و به حرمت قرآن بر تو اعتماد کنم و به دوستی و محبتی که به پیامبر امی هاشمی عربی تهامی مکی مدنی دارم امید تقرب به تو را دارم. پس تو انس ایمانی مرا مبدل به وحشت مکن و پاداشم را پاداش آن کس که جز تو را پرستیده قرار مده» در فراز امروز فضای دعا تغییر می‌کند و امام سجاد (ع) با کلام دیگری ما را در مسیر معنوی به جلو می‌برد.

وی گفت: بعد از اینکه امام سجاد (ع) می‌آموزند که چه می‌شود پرده‌ای را پاره می‌کنیم، به ما نشان می‌دهند به جز خدا هیچ کس نمی‌تواند به ما کمک کند و می‌گویند خدایا اگر به داد من نرسی چه خواهد شد.

جان‌بزرگی اشاره کرد: وقتی مسئله «حیا» را بررسی کنیم با چند نکته مواجه خواهیم شد؛ «حیا» در زبان روانشناختی خودمهارت‌گری است که مبتنی بر دگرنظارت‌گری است، دیگری می‌تواند خداوند یا افراد دیگر باشد از طرف دیگر خودمهارت‌گری خودنظارت‌گری هم هست، علاوه بر آن منبع کنترل درونی و بیرونی داریم.

وی عنوان کرد: شاید حواس ما نباشد که چه ضربه‌ای به خود می‌زنیم؛ گاهی کاری می‌کنیم که اثر آن عمل را نمی‌توانیم حدس بزنیم گناه عمل خودتخریب‌گر است و اثرش به ما باز می‌گردد اگر با این معنا به برخی گناهان نگاه کنیم شاید مرتکب گناه نشویم.

حیا و حیات

استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: وقتی ریشه کلمه «حیا» را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که از ریشه «حی» به معنای حیات و زندگی است اگر به «حی» مد دهیم به معنای شرم و خجالت است اگر مد را برداریم به معنی حیات و زندگی می‌شود.

وی افزود: گاهی حیات به معنای باران است، باران زمین خشک که مستعد حیات است را رشد می‌دهد اگر بذری در زمین باشد و باران نیاید رشد و تعالی پیدا نخواهد کرد و از دل خاک بیرون نخواهد زد و «حیا» نیز چنین کاری را با انسان می‌کند.

جان‌بزرگی خاطرنشان کرد: امام سجاد (ع) می‌گویند به عنوان بنده پرده‌دری کردم و تو «حیا» کردی که این سخن امام سجاد (ع) یک بحث تربیتی عمیق است اگر «حیا» را زندگی‌بخش و «بی‌حیا» را زندگی‌سوز معنا کنیم خواهیم دانست که بی‌حیایی زندگی ما را به آتش می‌کشد.

وی اظهار کرد: زمانی که در مقابل عملی قرار گیریم که پرده‌های عصمت را پاره کند، پاکی را از بین خواهد برد و فرد را آلوده خواهد کرد، اگر «حیا» را حیات‌بخش و باران قلب معنا کنیم بذرها را به زندگی تبدیل می‌کند که تعبیر زیبایی است.

آیا «حیا» قلب ما را زنده می‌کند؟

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: آیا «حیا» قلب ما را زنده می‌کند؟ آیا در چارچوب «حیا» زندگی رشد می‌کند و تعالی به وجود می‌آید؟ دعای ابوحمزه ما را از مسیرهای عبور داده و قلب مرده را شوک می‌دهد.

وی ادامه داد: چه کسی می‌تواند ما را از عذابی که خود ایجاد کردیم رها کند؟ دعای ابوحمزه آرام مسیرهای پیوند قلبی را ایجاد می‌کند و می‌گوید که چگونه قلب مرده را احیا کنید؛ بیایید قرار بگذاریم رفتار بد را از خود دور کنیم و اگر آن را از امشب عملیاتی کنیم در پایان ماه رمضان اثر آن را خواهیم دید.

جان‌بزرگی اشاره کرد: هر روایت معتبر یک نظریه است که با عمل به آن جواب می‌گیریم؛ یک نفر در خلوت پرده‌دری می‌کند، به خدا می‌گوید تو را نادیده نمی‌گیرم تو پروردگار من هستی و این گناه از گستاخی من نبوده است.

وی گفت: خداوند پرده‌پوشی می‌کند و این در حالی است که ما به راحتی درباره دیگران حرف می‌زنیم؛ وقتی جایی در خصوص گناه کسی سخن بگوییم این امر بدتر از بی‌حیایی است و به لحاظ روانشناختی آسیبش از گناه کسی که در خلوت گناه می‌کند بیشتر است؛ فراموش نکنیم که سیره معصومین هم پرده‌پوشی است.

فرصت توبه کردن را از دیگران نگیریم

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تأکید کرد: امام سجاد (ع) در دعا مدام وارد باب ستاریت می‌شوند چون بیشتر زمینه بازسازی فرد را فراهم می‌کند تا زمانی که مردم معتقد باشند کار بد است اصلاح می‌شود اما اگر فکر کنند کار بد خوب است نمی‌توان جامعه را اصلاح کرد.

وی بیان کرد: وقتی بی‌حیایی کسی را جای دیگر افشا کنیم موجب می‌شود فرد گنهکار استدلال بیاورد؛ همه گناهکاران تلاش دارند که بگویند پاک هستند که با افشای گناه موجب می‌شویم فطرت گنهکار خاموش شود. باید به مانند خداوند ستار باشیم و عمل دیگران را جایی افشا نکنیم وقتی فرد در ستاریت می‌ماند امکان توبه وجود دارد.

جان‌بزرگی اظهار کرد: «حیا» این است که گناه کسی را مطرح نکنیم چون امید فرد را قطع خواهیم کرد و زمانی که امید یک‌نفر قطع شود اصلاح برایش دشوار خواهد بود بنابراین فرصت توبه کردن را از دیگران نگیریم و بر کار اشتباه آنان تأکید نکنیم شاید این سؤال پیش آید که امر به معروف چه می‌شود که باید بگوییم امر به معروف شرایط خاص خود را دارد.

وی خاطرنشان کرد: برای دیگران زندگی‌بخش باشیم و اجازه دهیم زندگی خود را پیدا کنند وقتی خداوند اصرار دارد که به ما بگوید برای من مهم است که شما را در پرده ستاریت خودم حفظ کنم ما نیز باید اینگونه باشیم.

خداوند روانشناس ماست

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اشاره کرد: امام سجاد (ع) در دعای ابوحمزه می‌گویند که خدا آنقدر ستار است که گمان می‌کنم من را فراموش کرده و این در حالی است که خداوند ستار است؛ خدا روانشناس ماست و می‌داند که چه اتفاقی در نفس ما می‌افتد. می‌خواهم به همکارانم بگویم که مراجعه‌کنندگان اصرار نکنند که به گناه خود اعتراف داشته باشند.

وی در مرور دعا تشریح کرد: امام می‌فرمایند اگر تو من را رها کنی با طناب چه کسی می‌توانم خود را نجات دهم بعد اشاره دارد وای بر من چه رسوایی بزرگی است و من نمی‌دانم که چه در لوح محفوظ من ثبت شده و تو چه می‌بینی و با توجه به اینکه می‌دانم چند کار منفی در کارنامه خود دارم اگر کارنامه من را دستم بدهی نمی‌توانم به خودم نمره دهم.

جان‌بزرگی گفت: امام سجاد (ع) در این فراز آورده است «اگر امید من به کرمت و وسعت رحمتت نبود و از ناامید شدن بازم نمی‌داشتی به محض آنکه به یاد آن‌ها می‌افتادم یکسره ناامید می‌شدم» در این بخش از دعا امام سجاد (ع) باب امید را باز می‌کنند امام در دیگر فرازها انسان را با مشکل و سیستم روانی خود مواجه می‌کند اما در این فراز اینجا باب امید، کرم و رحمت را باز می‌کنند و مانند راهنما نشان می‌دهند که به کجا برویم. اما سجاد (ع) به این دلیل وارد باب امید می‌شوند که خداوند خودش بارها تأکید کرده که ناامید نباشید و آن را حرام دانسته است.

وی تصریح کرد: امام سجاد (ع) در این فراز از دعا این‌گونه ما را درمان می‌کنند اطمینان قلبی می‌دهند که خدا دعوتنامه فرستاده و نگران نباشید، خوشحال باشید که خداوند باب ناامیدی را بسته است.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: خدا بهتر می‌داند اگر درب امید بسته شود همه باب‌های زندگی بسته خواهد شد به همین جهت درب ناامیدی را بسته تا هر طور که هستیم بازگردیم؛ امام سجاد (ع) در این بخش از دعا با بیان «خدایا به پیمان اسلام به درگاهت توسل جویم و به حرمت قرآن بر تو اعتماد کنم و به دوستی و محبتی که به پیامبر امی هاشمی عربی تهامی مکی مدنی دارم امید تقرب به تو را دارم» وارد معامله با خدا می‌شوند.

وی تصریح کرد: امام در این فراز مسیر جالب و قرآنی که خدا گفته را بیان می‌کنند، پیامبر را معرفی می‌کنند پیامبری که بی‌سواد است، سپس به محبت پیامبر متوسل می‌شوند و از این عشق استفاده می‌کنند تا رجا و امید را به قلب پیوند زنند.

جان‌بزرگی در پایان یادآور شد: گاهی یک کلمه زندگی ما را متحول می‌کند و امام سجاد (ع) بهتر از هر روانشناسی مسیری کامل مطمئن را به ما نشان می‌دهند و در حقیقت هر کلمه از دعای ابوحمزه ثمالی جان انسان را نوازش می‌دهد.