بررسی مخاطرات فرهنگی و اجتماعی عرفان‌های نوظهور
برنامه رادیویی سوفیا سه شنبه شب با موضوع بررسی مخاطرات فرهنگی و اجتماعی عرفان‌های نوظهور روی آنتن رفت.
به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، «مخاطرات فرهنگی و اجتماعی عرفان‌های نوظهور» از سوی خانم فاطمه میرزائیان، پژوهشگر عرفان‌های نوظهور، حجت الاسلام وحید حاجی آقازاده، مدیر گروه نقد عرفان‌های نوظهور مرکز تخصصی کلام و ادیان حوزه علمیه قم و بهزاد حمیدیه، استادیار ادیان و عرفان دانشکده الهیات دانشگاه تهران در برنامه رادیویی سوفیا مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
از شناسایی ضعیف دین تا عرفان‌های نوظهور
فاطمه میرزائیان، در خصوص اینکه چرا ما در جامعه کنونی ایران مبتلا به علاقه‌ای متفاوت به عرفان هستیم؟، اظهار کرد: نیازی که افراد جامعه به خداشناسی و معنویت خواهی دارند و نمی توانند این نیاز را در خود سرکوب کنند افراد را به سمت عرفان های نوظهور می کشاند.
وی با بیان اینکه افراد یا جوانان به دنبال معنویتی هستند که این نیازشان را کامل پاسخ دهد، افزود: در جامعه ما که مبتنی بر آموزه‌های دینی (اسلام) است افراد متمایل به معنویت و دینی هستند که تمام نیازهای انسان را دربرگیرد اما متأسفانه به علت ضعف‌های موجود در این زمینه، دین نتوانسته این نیازها را پاسخ دهد.
وی ضعف تبلیغات و شناسایی ضعیف دین به جوانان و تربیت دینی را مهمترین دلایل جذب افراد به عرفان‌های نوظهور برشمرد و عنوان کرد: مشکلات دیگری چون دین‌زدگی و دین گریزی نیز باعث گرایش افراد به معنویت‌هایی شده که ادعای پاسخگویی به این نیازشان را دارد، به عبارتی افراد پاسخ نیاز به معنویت را در این عرفان ها جستجو می کنند در حالی که راه را اشتباه می روند چرا که متولیان فرهنگی و حوزه دین نتوانسته‌اند این بحث را در جامعه به درستی نهادینه کنند.
این پژوهشگر عرفان‌های نوظهور خاطرنشان کرد: عرفان را مقوله ای معرفی کردیم که متعلق به افرادی خاص است و هرکسی نمی تواند ورود پیدا کند و از آنجا که افراد بسیاری علاقه‌مند به عرفان هستند و مباحث کاربردی در دسترس‌شان نیست در نتیجه خلأ ایجاد شده زمینه بروز و ظهور فرقه‌ها و جریان های انحرافی مدعیان عرفان را فراهم ساخته است. آنها ادعا می کنند که «ما می توانیم شما را به درجه بالای عرفان برسانیم» و اکثر افراد به امید اینکه از طریق یک عرفان به درجات بالا برسند به دام این فرقه ها می افتند.
بهزاد حمیدیه، کارشناس دیگر این برنامه در پاسخ به این سوال که بدیل بودن این جریان‌ها به نقص پاسخ ادیان سرچشمه بر می‌گردد یا حقیقتا مدل های جدید معنویت هستند، تأکید کرد: عرفان های نوظهور نه تنها ارتجالی نیستند بلکه حاصل بافتارزدایی ادیان هستند به تعبیری دیگر، این عرفان‌ها برآمده از ادیان اصیل و مشتق شده از آن به همراه انحراف، تحریف و دگردیسی است.
چرایی افتراق ساختارهای دینی تعریف شده در جامعه از ادیان بدیل و جریان های نوظهور
در ادامه حجت الاسلام وحید حاجی آقازاده با نگاهی مبنایی به عرفان نوظهور بیان کرد: جریان های نوظهور در غرب اتفاق افتاد؛ قرن های ۱۸ ، ۱۹ و ۲۰ که دوران رنج غرب بود منجر به زایش جریان های نوظهور شد.
مدیر گروه نقد عرفان‌های نوظهور مرکز تخصصی کلام و ادیان حوزه علمیه قم تصریح کرد: جریان های نوظهور با تمام نقص‌هایش متولی بخشی از اتفاقات مثبت در اجتماع غرب شد (فارغ از دین)، ضعفی که در نهایت امانتداری غیراستاندارد روی داد و به همان شکل وارد ایران شد. و ما اصرار داریم همان را بگوییم.
وی با تأکید بر اینکه چیزی که محل تولدش جامعه غیردینی است چرا اصرار داریم به آن ضریب دینی بدهیم؟، متذکر شد: جریانی که ادعای دینی در جامعه مسیحی‌زده و کلیسازده دارد چرا در جامعه خود به کسی که فارغ از ۱۴ معصوم و مناسک دینی فقط دنبال آرامش است، ارائه دهیم بنده با اینکه دین را هیمنه کامل کنیم، مخالفم چرا که آن جوان بدون اراده درگیری و اصطکاک با دین در این جریان‌ها تنها به دنبال رسیدن به آرامش یا موفقیت است به طور مثال کسی که سراغ یوگا می رود کاری به الاهیات یوگا ندارد بنابراین اصلا نیازی به آموزش انحراف یوگا به او نیست.
حجت الاسلام حاجی آقازاده خاطرنشان کرد: تمام دغدغه مندان دین باید از ابتدا مراقب بخش خرافات دین می‌بودند و عرفان‌های نوظهور را کامل به جامعه شناس و روان شناس واگذار می‌کردند، فقدان جامعه‌شناس و روانشناس متخصص در عرصه جریانهای نوظهور اتفاق نامبارکی است که متأسفانه ادامه هم دارد.
وی تصریح کرد: در ایران چون جمهوری اسلامی است نه به عنوان مدل حاکمیت بلکه به معنای نگرش دینی و چون شیعه هستیم با هر سخن یا حرکت افراد در این زمینه سریع جبهه گرفته و به تقابل به دین متهمش می کنیم درحالی آن فرد اصلأ آگاهی در این موضوع ندارند. تمام حرفم این است یک جامعه با نگرش دین نباید نگاه حداکثری دینی به محصول جامعه غیردینی داشته باشد.
تغییر نگرش تدریجی افراد در فرق نوظهور
در ادامه برنامه دکتر حمیدیه در خصوص سخنان حجت الاسلام حاجی آقازاده، گفت: هر چند یوگا در پوشش ورزش و لفافه آرامش‌بخشی عرضه می‌شود افرادی به مدت طولانی تری نسبت به سایرین یوگا کار می کنند، به شدت تحت تأثیر مبانی یوگا قرار می گیرند و تفکر و نگاهشان به هدف خلقت تغییر می کندو اینها را نمی توان نادیده گرفت.
استادیار ادیان و عرفان دانشکده الاهیات دانشگاه تهران عنوان کرد: جریان های نوپدید در ظاهر رنگ و بوی دینی ندارند و افراد بنظرشان می رسد مقوله جدیدی است که ارتباطی به دین ندارد اما نهایتأ در ممارست های طولانی با این فرقه ها نگرششان به تدریج بدون اینکه خودشان بدانند تغییر می کند.
در ادامه خانم میرزائیان با اشاره به سخنان حجت الاسلام حاجی آقازاده که خواستگاه این عرفان‌ها اکثرا غرب و متعلق به جامعه کلیسازاده هست، عنوان کرد: بعضی عرفان ها چون حلقه بومی هستند و در جامعه ما شکل گرفته اند بنابراین مهمترین علتی که افراد جامعه ما جذب این جریانات می شوند، «معنویت خواهی» است و همه به دنبال آرامش نیستند البته آرامش از جمله نکاتی می‌باشد که افراد در این مباحث دنبالش هستند.
مدعیان امام زمان(عج) سوار بر باور مهدویت شده‌اند
وی به مدعیان دروغین اشاره کرد و افزود: با توجه به نیاز و علاقه ای که جامعه ما به مهدوت و مباحث امام زمان(عج) دارد، افراد بالاخص بانوان مرید مدعیان دروغین می شوند یعنی از روی علاقه جذب مدعیان می شوند و دنبال آرامش نیستند. اکثر این مدعیان دروغین هم دنبال مراد و مرشدی هستند که آنها را همراهی کند به سیر و سلوک برسانند لذا می بینیم با شدت تحکم به افراد می گویند که با شیوه و روش من رفتار کنید.
میرزائیان در خصوص جذب افراد به عرفان حلقه تبیین کرد: افراد با دلایل مختلف چون رسیدن به آرامش، درمان بیماری و امثال آن جذب می شوند برخی راه علاج را آنجا یافته اند و سراغش این فرقه رفته اند، وقتی فرد آسیب دیده می گوید «من که دنبال خدا بودم چرا این اتفاق برایم افتاد؟» یعنی به نیازی که دنبالش بوده پاسخ داده نشده است، در حالی که گمان می کرد آن جریان می توانست پاسخگوی نیازش باشد به ویژه در شرایط فعلی که مردم با مشکلات اقتصادی و معیشتی دست و پنجه نرم می کنند، تمایل دارند خود بدون مراجعه به روانشناس به طور فردی به آرامش مطلوب برسند گرفتار عرفان های نوظهور می شوند که یکی از دام هایشان همین آرامش و موفقیت است اما همانطور که عرض کردم مهمترین علت «معنویت خواهی» است البته دین زدگی و دین گریزی از عوامل دیگر جذب به عرفان های نوپدید نیز به شمار می روند.
نقد عرفان های نوظهورهمیشه نیازمند خوانش دینی نیست
حجت الاسلام حاجی آقا زاده با تأکید بر اینکه هر فرقه ای نیازمند نقد است اما نه به طوری که تمام و هینمه صدردرصدی دین در تقابل با آنها قرار گیرد، ادامه داد: با این موضوع که در لباس دین و از طریق دین به تقابل با این فرقه برآییم، موافق نیستم لازم است افراد متخصص جامعه شناس نیز ورود پیدا کنند و الزاما روحانیون با طرح مسائل اسلامی مقابل این فرقه ها نایستند.
وی با اشاره به اینکه جامعه نقادانه عرفان های نوظهور تأکید بر خوانش دینی دارند در حالی که هدف برخی اصلأ دینی نیست، اظهار کرد: جوان جذب شده این فرقه ها که خدای کج و معج دریافت کرده و با خواندن کتاب‌های روانشناسی در زمینه خداشناسی خود دچار مشکل شده است، هدفش تنها آرامش یا کسب موفقیت بوده است و کاری به دین نداشته است.
مدیر گروه نقد عرفان‌های نوظهور مرکز تخصصی کلام و ادیان حوزه علمیه قم با تأکید بر اینکه روحانیت در بخش دینی باید وارد شود، عنوان کرد: همه افراد با نیت دینی و تقابل دینی وارد عرفان حلقه نشده‌اند، کسی که بیماری لاعلاج داشته و سراغ این فرقه رفته نباید مقابل دین نباید قرار داد چرا که صحبت و توصیه های متخصصان پزشکی در نقد این فرقه مؤثرتر از دغدغه مندان دینی است.
حجت الاسلام حاجی آقا زاده ابراز کرد: از خرج کردن و اسراف دین در مقابله با فرقه های انحرافی نگرانم؛ آنجا که موضوع دینی نیست طلاب و روحانیون نباید آن را نقد کنند بلکه باید به جامعه شناس و روانشناس منخصص سپرده شوند.
استرس بی مبنای جامعه در خصوص «شیطان پرستی»
وی افزود: در خصوص «شیطان پرستی» سالهای گذشته بسیاری از متدینین جامعه را پر از استرس های بی مبنا کردند در حالی که نباید مباحث متورم شده‌ای را که در حد درک افراد نیست مطرح کنیم چنین مقوله هایی نیازمند متخصص علوم انسانی است و در زمینه عرفاف حلقه هم به اندازه ای که دغددغه مندان و متدین دینی سخن گفتند اگر متخصصان پزشکی حرف می زدند این همه هزینه جراحی نمی دادیم.
در ادامه این گفتگو خانم میرزائیان بر سخنان حجت الاسلام حاجی آقازاده صحه گذاشت و افزود: اینکه با افرادی که وارد فرقه‌ها می‌شوند، نباید با نگاه تقابل با دین، رفتار کرد، کاملا صحیح است این موضوع کار میان رشته ای و جمعی است و نباید صرفأ نگاه مذهبی شود.
وی تصریح کرد: ابتدا باید علت جذب افراد را بررسی کرد چرا که به تعداد افراد جذب شده علت وجود دارد و پس از یافتن علت از همان دریچه وارد بحث درمان شویم که همیشه در تخصص طلاب و روحانیون نیست.
پژوهشگر عرفان‌های نوظهور متذکر کرد: گاهی هدایت افراد مجذوب شده مربوط به حوزه دین و وظیفه طلاب و گاهی در زمینه بالینی و وظیفه افراد متخصص پزشکی است مانند کسانی که دچار آسیب روحی و روانی بودند یا مشکلات خانوگی و اجتماعی داشتند و جذب عرفان های کذایی شده اند.
آسیب بسیار جدی نگاه ابزاری به معنویت
در پایان دکتر حمیدیه آسیب‌های جدی فرقه‌ها که به صورت زمینه‌ای در همه آنها وجود دارد را ناشی از نگاه ابزاری به معنویت عنوان و اظهار کرد: این فرقه ها با داعیه پاسخ و رفع نیازهای بسیار ضروری که امروزه پیدا شده، باعث افزایش اسارت انسان در ماتریالیسم می‌شوند و از طریق خودبیگانگی به جای درمان، تعمیق پیدا می‌کنند.
وی افزود: از خود بیگانگی پست مدرن نوعی خود شیفتگی فرهنگی فزاینده است که انسان را به اسارت می برد؛ این خود شیفتگی تمام دستورات معنوی را در کام خود فرو برده و در اختیار انسان قرار می‌دهد و این خطر بزرگی است که ما را تهدید می‌کند.
به گفته حمیدیه جداسازی عرفان از عارف به ویژه در زمانه ای که بافت فرهنگی یک بافت مادی گرایی، لذت گرایی و خودشیفتگی می باشد، انحراف است.
استادیار ادیان و عرفان دانشکده الهیات دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: اگر ایده معنوی را تحت نظر تربیتی یک عارف به مردم ارائه ندهیم منجر به انحراف و بازخوانی پست مدرن توسط مخاطب می‌شود لذا باید با تفکیک بین معنویت عامه از عرفان در کتاب‌های خودیاری معنویت اسلامی، برای تمام قشرهای آسیب دیده جامعه راهکار ارائه دهیم یعنی فرد را از آن فرقه جدا کرده و بصیرت های لازم به او داده شود ضمن اینکه باید توجه کنیم با چه هدفی وارد شده از همان راه به درمان بپردازیم.
حمیدیه یادآور شد: درمان و تخصص مذهبی و بالینی در یک سطح نیستند، باید نقدهای این حوزه را تدوین و تفکیک کرد و پس از اتمام کار جامعه شناس و روانشناس در خصوص مشکلات بالینی افراد مجذوب شده، در نهایت به متخصص الهیات سپرده شود.
گزارش از: ملیحه ترزفان