شهبازی: تقدم کشش معشوق بر کوشش عاشق آسیب‌زا است

 به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)،  ایرج شهبازی، استادیار دانشگاه تهران در نشست «کشش معشوق یا کوشش عاشق»، گفت: یکی از مسائلی که همواره در عرفان مطرح بوده بحث تقدم یافتن بر جستن و یا جستن بر یافتن در رابطه عاشقانه با خداست؛ اینکه نخست خدا را می یابیم و بعد در جست و جوی او هستیم یا برعکس؛ در وصول به حق کوشش عاشق مهم است و یا جذبه معشوق.

وی افزود: میراث عارفان نشان می دهد این موضوع از بحث برانگیزترین مباحث در میان صوفیانی بوده که معتقد بودند جستن بر یافتن مقدم است. در کشف المحجوب هجویری داستانی ذکر شده که نشان دهنده این تقابل است؛ شبلی نزد جنید رفت، جنید گفت: مَن طَلَب وَجد( کسی که بطلبد می یابد) ولی شبلی گفت: لا بل من وجد طلب. خرقانی هم می گوید در همه کارها طلب مقدم است.

وی بیان کرد: خواجه عبدالله هم معتقد است که خدا را اول می یابند و بعد جست و جو می کنند. به تعبیر شاعر« تا که از جانب معشوق نباشد کششی/کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسدع‌طار نیشابوری هم می گوید وقتی شخص هفت وادی سلوک را طی کرد روش او پایان یافته و نوبت کوشش است.

استادیار دانشگاه تهران در جمعبندی این بحث تصریح کرد: پس دو نظریه وجود دارد یکی افرادی چون سنایی و خرقانی و خواجه عبدالله که بر مقدم بودن یافتن بر جستن و تقدم کشش بر کوشش تاکید دارند و در مقابل، جنید و عطار و تستری است که برای طلب و کوشش انسان ارزش قائل هستند.

شهبازی اضافه کرد: هرقدر از قرن ۵ عبور می کنیم به تدریج نظریه کشش طرفداران بیشتری پیدا می کند و حافظ از مؤثرترین افراد در این زمینه بوده است. اینها معتقدند رابطه عاشقانه از سوی خدا آغاز می شود و خدا خودش را به سالکان یکسان نشان می دهد و پس از آن جذبه خدا در وجود سالک زبانه می کشد. یعنی خدا نشانه ها و آیات و پیامبران را فرستاد و رابطه را شروع کرد.

شهبازی افزود: تبیین دیگر در این مسئله، استعداد عرفانی است؛ طرفداران این نظر می گویند هر کسی در زمینه ای استعداد دارد کسانی در پزشکی، برخی ادبیات و امور فنی و… و برخی هم استعداد عرفانی دارند و طبیعتا این استعداد را خدا به آنها داده و انسان فقط می تواند آن را پرورش دهد لذا اینکه گفته شده یافتن مقدم بر کوشش است همین است.

استادیار دانشگاه تهران افزود: تبیین سوم هم مسئله چشش یا ذوق است؛ بسیاری از اوقات شخص بدون اینکه اهل سلوک باشد بر اثر حادثه ای درک عرفانی برای او حاصل و لذتی می چشد که این چشش او را به کوشش وادار می کند؛ این چشش ممکن است بدون اراده فرد باشد و یا فرد با کارهای نیک خود زمینه را فراهم کرده است.

شهبازی بیان کرد: تبیین دیگر این است که انسان به نظر عرفا قبلا در حالت وصال و وحدت با خدا بوده و به دلایلی جدا و غرق در زندگی دنیوی شده و وقتی گفته می شود که یافتن مقدمه است ناظر به این تبیین است.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه بنده با نظریه استعداد عرفانی موافقت زیادی دارم، اظهار کرد: ما باید به دنبال مبانی فکری، فلسفی و جامعه شناسی این مسئله باشیم که مبنای تئوری یافتن مقدم بر جستن و تقدم کشش بر کوشش چیست؟ اگر منظور حافظ و شبلی و خرقانی این باشد که خدا با میل و اراده خود هر کسی را بخواهد به عشق دعوت می کند این نظریه انسان ها را از تلاش های معنوی خود نومید می کند.

وی افزود: الان برخی تصور می کنند بدون اینکه دستورات خدا را انجام دهند به خدا قرب پیدا کنند و این تصور نادرست در نظام اداری خانواده و همه شئون زندگی آسیب های جبران ناپذیری ایجاد کرده و یکی از علل اصلی تنبلی های ما بوده است زیرا معنویت و عشق را به خدا واگذار کرده ایم و منوط به تلاش خود نمی دانیم.

شهبازی اضافه کرد: یکی از علل تقویت این نظریه این است که قوانین عالم معنا را به ماده سرایت می دهیم؛ زیرا در این عالم پول و پارتی و رابطه وجود دارد و فرد می تواند به ناحق منافعی کسب کند، در این دنیا ممکن است کسی یک شبه ثروتمند شود و به مقاماتی دست یابد و کسی شبانه روز بکوشد و به جایی نرسد؛ ولی در عالم معنا به هیچ وجه این طور نیست.

استادیار دانشگاه تهران افزود: علل دیگر این رویکرد آن است که نظام اجتماعی خود را به رابطه انسان با خدا تطبیق می دهند؛ اغلب افراد وضعیت جامعه خود را به رابطه انسان با خدا ربط می دهند؛ در ایران که همواره شاهان حاکم بوده اند و همه چیز دلبخواهی بوده این الگوی اجتماعی ناخواسته به رابطه با خدا تطبیق یافته و خدا در ذهن افراد مانند پادشاهی است که به هر کسی بخواهد لطف می کند و به هر کس نخواهد نمی کند؛ در حالی که خدا از جنس پادشاهان دنیوی نیست. به تعبیر مولوی خاک بر سر شاهی که بین خوب و بد فرقی نمی گذارد.

وی اضافه کرد: غالبا انسان ها عشق با خدا را از سنخ رابطه عاشقانه دنیوی می دانند؛ معشوق ممکن است بی اعتنا و بی توجه باشد که سرنوشت عاشق برای او مهم نیست و ممکن است معشوق فرد رذیلتمندی باشد که نباید این رابطه را به رابطه عاشق خدا تعمیم دهیم؛ خدا مشعوقی خیرخواه و با وفا و محبوب عاشق است و اهل جفا به عاشق نیست.

وی بیان کرد: تمسک نادرست برخی به آیات قرآن هم مبنی بر اینکه هدایت به دست خداست که به هر که بخواهد می دهد از دیگر دلایل این رویکرد است؛ برخی تصور کرده اند کوشش ما در هدایت و ضلالت نقشی ندارد؛ در صورتی که در قرآن در کنار این آیات دیگری هستند که بر کوشش بشر دست تایید زده است، مانند؛ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ ، کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ؛ وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى.

وی افزود: هرقدر از صدر اسلام فاصله می گیریم روز به روز آیاتی که بر کوشش بشری تاکید دارند بیشتر مورد بی توجهی هستند که دلیل اصلی آن، ساختار فاسد جامعه و علاقه انسانها به مسئولیت ناشناسی و رواج روحیه تنبلی است.

وی با تاکید بر اینکه بنده با نظریه تقدم کشش بر کوشش کاملا مخالفم، تصریح کرد: به نظر من این نظریه آسیب هایی زیادی در جامعه داشته است زیرا انسان در نیک بختی و فرایند ایمان و عشق خود سهمی دارد؛ اینکه بگوییم هدایت و ایمان و عشق به طور کامل در دست خداست و هر طور بخواهد تقسیم می کند از قدرت خدا دفاع می کند ولی حکمت و عدالت او را زیر سؤال می برد و انسان های منفعل و بی تعهد و بی مسئولیت تربیت می کند.

استادیار دانشگاه تهران با بیان اینکه ما باید از سهم و نقش انسان در سلوک معنوی و از کوشش او دفاع کنیم؛ اظهار کرد: آیا ما باید منتظر باشیم تا دولت عشق سایه بر سر ما بگستراند؟ آیا ما در فرایند عاشق و مؤمن شدن خود نمی توانیم سهمی داشته باشیم؟ اگر همه چیز به جذبه خدا بر می گردد آیا اساسا ایمان و عشق به خدا فضیلتی خواهد داشت؟ ایا کسانی که سالها ریاضت کشیده و در خدمت به خلق کوشیده اند با دیگران یکسان هستند؟

شهبازی با طرح این سؤال که عشق را چگونه می توان آموخت تصریح کرد: از دید مولوی یکی از راه ها بندگی کردن است که اختیاری است؛ خدا که بی نیاز مطلق است هر روزدر شانی است و انسان هم باید بکوشد و بخروشد تا به مقصود خود برسد.

وی تصریح کرد:  کوشش ما شرط لازم برای رسیدن به حقیقت است البته گمان نکنیم همه چیز به کوشش ما مرتبط است بنابراین کوشش انسان یکی از عوامل رسیدن به اهداف است؛ این باور سبب می وشد در عین اینکه کوشش می کنیم مغرور و نومید نشویم و کوشش ما متواضعانه باشد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه سه الگو در مورد رابطه انسان با خدا وجود دارد، اضافه کرد: اول الگوی مجذوب سالک؛ فرد در آغاز به شکل ناخواسته به جذبه عرفانی کشیده می شود و بعد فرد می تواند سلوکش را آغاز کند. کسانی مانند فضیل عیاض در زمره این افراد هستند. الگوی دیگر سالک مستعد است یعنی فرد به شکل مادرزادی استعداد عرفان دارد و مانعی هم بر سر راه او نیست و از همان آغاز شور وشوق دارد و الگوی دیگر هم سالک مجذوب است که سلوک کرده و بعد از مدتی جذبه او را فرگرفته است.

وی در خاتمه تاکید کرد: به نظر بنده، ما راهی جز سلوک و بعد مجذوب شدن نداریم یعنی تقدم کوشش بر کشش؛ بنابراین باید این الگو را ارائه دهیم که افراد به سمت تنبلی و بی مسئولیتی کشیده نشوند و آسیب هایی را که شاهد بوده ایم کم کنیم.

یادآور می شود، دوره تخصصی عرفان و معنویت از سوی موسسه بین المللی حکمت، ویژه ماه مبارک رمضان هرشب ساعت ۹:۳۰ به صورت آنلاین برگزار می شود.

خبرنگار: علی فرج زاده