نگاه فقهی به ارز دیجیتال

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، بیت کوین در چند سال اخیر با نوسانات فراوان قیمت و اوج گرفتن‌ های متوالی، نام خود را در سراسر دنیا بر سر زبان ‌ها انداخته است و افراد زیادی را به فکر و تحقیق وا داشته تا بپرسند بیت کوین چیست؟ هر چند پاسخ کامل به این پرسش به سادگی امکان ‌پذیر نیست اما به اجمال می توان گفت که بیت کوین یک نوع پول است؛ درست مانند طلا و نقره که سال ها توسط انسان ها برای تجارت استفاده می شدند که بعدها اسکناس و بعدتر حواله‌ ها و تراکنش‌ های بانکی جایگزین آنها شدند. تمام این ابزارها در برهه‌ هایی از تاریخ نقش پول را در مبادلات انسان ها داشته ‌اند. بیت کوین نیز یک نوع پول و وسیله تجارت بر بستر اینترنت است و در این موضوع بیشتر به حواله ‌ها و تراکنش‌ های بانکی شبیه است. در واقع بیت کوین یک پول یا ارز دیجیتالی است که به صورت الکترونیکی توزیع و استفاده می شود. شبکه این ارز دیجیتال به صورت غیر متمرکز و کاربر به کاربر است. هیچ شخص یا نهادی این شبکه را کنترل نمی‌ کند. ارز دیجیتال بیت کوین نمی ‌تواند خارج از برنامه ‌ریزی انجام شده، چاپ یا خلق شود و تعداد آن محدود است.

موضوع شناسی فقهی
استخراج و خرید و فروش ارز دیجیتال یا همان بیت کوین چه حکمی دارد؟ آیا از نطر فقهی تولید آنها شرعی است؟ آیا معامله و خرید و فروش و سود حاصله از ارز دیجیتال جایز و حلال است؟ آیا مشتری مالک می شود؟

هر چند بیشتر فقها، تولید و خرید و فروش ارزهای دیجیتال –از جمله بیت کوین– را به خودی خود حرام نمی دانند، ولی با توجه به ابهامات و مفاسد احتمالی در این نوع ارزها، ورود به این معاملات را دارای اشکال دانسته و می گویند لازم است در این موضوع بر حسب قوانین عمل شود، البته برخی فقها در این زمینه فتوا به حرمت داده اند.

مقدمه
پول ملی توسط بانک مرکزیِ هر کشور یا منطقه منتشر می شود و دارای اعتبار است، اما «بیت کوین» و امثال آن توسط ماینرها (معدن چیان اینترنتی) و بر اساس مکانیسم ریاضی خاص و توافق عمومی تهیه می شود و اعتبار می یابد. مقامات اقتصادی کشور نسبت به این ارز دیجیتال هشدار داده اند. از جهت فقهی بیت کوین یک موضوع است و فقها موضوعات را از کارشناسان هر رشته ای دریافت و حکم (استخراج شده در روایات) را بر موضوع تطبیق و بیان می کنند. تا زمانی که این ارز پشتوانه دقیق و روشن مثل حمایت بانک مرکزی کشور را نداشته باشد بدون پشتوانه و ارزش است و اگر اقتصاد کشور را بر اساس آنچه کارشناسان اقتصادیمی گویند با پولشویی ها و دور زدن حق حاکمیت به خطر بیندازد از نظر شرع بدیهی است که دارای اشکال است.

آنچه که هست دلایل فقها بیش از این است که اینجا توضیح می دهیم برای مثال عناوینی در فقه اقتصادمطرح است مثل«قاعده غَرر» چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از غرر نهی کرده اند. غرر را چه عدم علم به کیفیت و جهالت در معامله چه خطر در زمینه معامله بدانیم، در این معاملات وجود دارد، به اذعان کارشناسان اقتصادی تا کنون کیفیت این معامله به خوبی روشن نیست و احتمال ضرر و نوسانات شدید در این بازار وجود دارد برخی از کارشناسان تعبیر به حباب ارزی دارند. یکی از مصداق های غرر فقهی این است که در این بازا هیچ مسئولیتی قابل پیگیری نیست و اگر برای مردم مشکلی رخ بدهد یا حاکمان این شبکه ارزش این ارز را کاهش بدهند مشخص نیست چه بلایی سر خریداران می آید؟!

قواعد بازاری بیت کویت ناشناخته است
شاید بپرسید که همین مسئله نوسانات در ازر کشورها نیز وجود دارد، پاسخ می دهیم ارزهای ملی به این راحتی دچار نوسانات شدید نمی شوند و هیچ گاه پشتوانه خود را از دست نمی دهند چون پشتوانه آن حاکمیت ملی یک کشور وجود دارد و اعتبارات آن کاملا روشن و مشخص و در دست کشور است. ما در سال های قبل شاهد بودیم که چطور گلد کوئست پول کشور را به تاراج برد و هیچ کسی پاسخگوی مردم نتوانست باشد!. «ناتالیا کسپراسکای که یکی از مؤسسان کسپراسکای و مدیر اجرایی ارشد گروه شرکت ها و متخصصان سیستم های امنیت سایبری اینفوواچ است، در سخنرانی خود در دانشگاه ایتمو در سنت پترزبورگ فاش کرد که بیت کوین برای تأمین مالی پروژه های جاسوسی آمریکا و انگلیس در سراسر جهان طراحی شده است. وی این ارز دیجیتال را «دلار۲» نامید».

بیت کوین بازاری با قواعد شناخته شده به مانند آنچه در سهام یا حتی بازار ارز وجود دارد نیست؛ در واقع بیشتر شبیه معامله گری در یک بازار سهام غیر شفاف با دست های پشت پرده و بازیگران اصلی مخفی و معاملات غیر قابل پیگیری است که پولشویی، فرار مالیاتی، جذابیت برای بازارهای مواد مخدر و قاچاق و…را با خود دارد مخصوصا منجر به دور زدن حاکمیت ملی شده وقدرت اقتصادیسیاسی کشور از حاکمیت سلب شده و در اختیار حاکمان کمپانی های فرا ملیِ قرار خواهد گرفت که اگر ساز و کار آن به دست کشور نباشد همانگونه که کارشناسان گفته اند یک خطر ملی را به دنبال خواهد داشت. و قرآن کریم می فرماید: «وَلَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا»(احزاب ۱۴۱) در هر حال اگر روزی پول الکترونیکیبا ساز و کاری ابداع شود که این احتمال غرر، خطر و مجهول بودن را نداشته باشد و با حمایت بانک مرکزی و پشتوانه ملی باشد چون «موضوع» آن تغییر کرده حکم هم روی همین موضوع جدید می رود و فقها بحث دیگری خواهند داشت. اما تا کنون شاهدیم کارشناسان بانک مرکزی نسبت به بیت کوین هشدار داده اند.

حکم شرعی
در اینجا سوالات فقهی و شرعی مطرح است که کاربران و مقلدان نیازمند پاسخ شرعی هستند تا بتوانند تکلیف خود را درباره این موضوع مهم اقتصادی بدانند و به آن عمل کنند. استخراج و خرید و فروش ارز دیجیتال یا همان بیت کوین چه حکمی دارد؟ آیا از نطر فقهی تولید آنها شرعی است؟ آیا معامله و خرید و فروش و سود حاصله از ارز دیجیتال جایز و حلال است؟در اینجا پاسخ برخی از مراجع عظام تقلید را بیان می کنیم. البته عمده جواب های ارائه شده از سایت اسلام کوئست استخراج شده است. استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه ای، سیستانی، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی (مد ظلهم العالی) به شرح ذیل است:

حضرت آیت الله خامنه‌ای

سوال: حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟

جواب: از مقام معظم رهبری پاسخی در این زمینه به دست ما نرسیده است.

توجه به اینکه مقام معظم رهبری در این زمینه فتوا نداده اند، این به این معنا نیست که استفاده از این پول اشکال ندارد، بلکه نفیا و اثباتا نظری داده نشده است. در واقع نه حکم به حرمت می دهند و نه اجازه فعالیت را می دهند؛ لذا وظیفه مقلدین معظم له، از آنجا که مرجع تقلید نظر نداده، وظیفه عمل به احتیاط است. مقلدین ایشان باید با رعایت قانون فقهی «الاعلم فالاعلم» به مرجع دیگر در این مسئله رجوع کنند. لازم به ذکر است مطابق نظر معظم له رعایت قوانین رسمی کشور در این زمینه لازم الاجراست.

حضرت آیت الله مکارم شیرازی

سوال: خرید و فروش بیت کوین چه حکمی دارد؟

با توجه به ابهامات زیادی که بیت کوین دارد از جمله اینکه: منشاء استخراج این ارز روشن نیست و نیز غالبا اعتبار آن از سوی دولت ها پذیرفته نشده است و همچنین منشاء سوء استفاده های زیادی شده است، بنابراین معامله آن جایز نیست.

جواب: با توجه به ابهامات زیادی که بیت کوین دارد معامله آن اشکال دارد.

حضرت آیت الله صافی گلپایگانی

سوال: حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟

جواب: حرام و اکل مال به باطل است. والله العالم.

حضرت آیت الله نوری همدانی

سوال: حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟

جواب: ورود در این معاملات اشکال دارد.

حضرت آیت‌الله سید‌علی سیستانی

سوال: حکم خرید و فروش بیت کوین چیست؟

جواب: خرید و فروش آن دارای اشکال و حرام است.

حضرت آیت الله وحید خراسانی

سوال: حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟

جواب: خرید و فروش آن باطل است.

حضرت آیت الله شبیری زنجانی

سوال: معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چه حکمی دارد؟

جواب: چنانچه استفاده از این گونه ارزها نوعاً مفسده اقتصادی داشته یا خلاف قانون باشد، خرید و فروش آن اشکال دارد.

نظرات فقهی و شرعی آیات عظام و مراجع سیستانی، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی (مد ظلهم العالی) برگرفته از سایت اسلام کوئست و نظر حضرت آیت الله خامنه ای، از سایت لیدر گرفته شده است.

نتیجه آراء فقهی
بیت کوین همانند موضوعات دیگر دارای آثار مثبت و منفی و زیانباری به همراه دارد. یکی از مواردی کهبیت کوین به آن شهرت دارد، نوسانات قیمت آن است. وجود افزایش های بزرگ و سریع و همچنین کاهش های چشمگیر در قیمت آن عجیب و غریب نیست. در هر حال برای بررسی بیشتر بیت کوین از منظر فقه، باید دو سطح شخصی و حکومتی را مدنظر قرار داد؛ سطح فقه شخصی که به مسائل نگاه شخصی دارد و سطح فقه حکومتی که با نگاه کلان و سیستماتیک به موضوعات و نهادها می پردازد. بیت کوین از جمله پدیده­ هایی است که مراکز فقهی هنوز به طور جدی در بحث موضوع ­شناسی آن ورود نکرده ­اند و به همین دلیل احکام فقهی و شرعی متناسب با آن شکل نگرفته است.

بر اساس استفتائات که از مراجع تقلید درباره حکم شرعی معاملات بیت کوین شده است. به جز مقام معظم رهبری و آیت الله شبیری زنجانی، سایر مراجع تقلید حکم به بطلان آن داده و چنین معاملاتی را جایز نمی دانند. مقام معظم رهبری در این باره تاکنون چون فتوایی نداده اند، مقلدین ایشان در این زمینه یا باید احتیاط کرده و از چنین معاملاتی احتیاط کنند و یا در این موضوع از مرجع تقلید دیگری تقلید نمایند. اما آیت الله شبیری زنجانی آن را در صورتی جایز نمی دانند که موجب مفسدۀ اقتصادی مانند پولشویی یا فرار مالیاتی و…باشد.