معرفی کتاب «اللمع فی التصوف»
کتاب «اللمع فی التصوف» نوشته ابونصر سراج طوسی، یکی از منابع کهن و مورد استفاده تصوف است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نام کامل کتاب «اللمع فی التصوف» است و با نام مختصرش «اللمع»، شهرت دارد، البته در برخی نسخه‌های چاپی کتاب، عنوان «اللمع فی تاریخ التصوف الاسلامی» ذکر شده، اما چنین عنوانی، درست و شناخته شده نیست و با محتوای کتاب نیز مطابقت چندانی ندارد.
کتاب مذکور به زبان عربی و تالیف ابو نصر عبدالله بن علی سراج طوسی است. زمان تالیف کتاب، مشخص نیست، اما بنا بر احتمال یکی از پژوهش‌گران، بین سال‌های ۳۴۰ تا ۳۶۰ ق، بوده است.[۱]
کتاب، در موضوع احوال و مقامات و منازل سیر و سلوک است و در واقع یک دوره کامل عرفان عملی را در بر می‌گیرد و به پرسش‌های گوناگون در باره سنن و آداب تصوف و آموزه‌ها و سخنان جنجالی و شطحیات صوفیان، پاسخ می‌دهد. گستردگی این موضوعات، به حدی است که می‌توان «اللمع» را دایره المعارف دانش و اخلاق و عقاید صوفیانه تا قرن چهارم دانست.[۲]
می‌گویند ابونصر سراج با تالیف «اللمع»، برای نخستین بار علم تصوف را تدوین کرد.[۳] این کتاب در زمانی نوشته شد که فشارها و مشکلات بسیاری برای صوفیه پدید آمده و حتی برخی از صوفیان، مانند حسین بن منصور حلاج در سال ۳۰۹ ق، محاکمه و اعدام شده بودند. این وضعیت، نویسندگان صوفی را واداشت که از عقاید و اعمال خود دفاع کنند. از سوی دیگر، انحرافات اعتقادی و اباحی‌گری عملی برخی از مدعیان تصوف، دفاع پذیر نبود و عارفان و صوفیان در صدد برآمدند که حساب خود را از آنان جدا سازند؛[۴] به همین جهت ابو نصر سراج در «اللمع» سعی بلیغی کرد تا بین شریعت و طریقت صلح و سازش برقرار سازد و با تفسیر و تحلیل دینی، اندیشه‌ها و رفتارهای متصوفه را پذیرفتنی و معقول و آنان را پیرو سیره و سنت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معرفی کند و لذا سرتاسر این اثر مستند به آیات قرآن کریم و احادیث است؛ به طوری که شاید مجموع آیات مکرر استفاده شده در متن کتاب، به اندازه مجموع آیات قرآن باشد.[۵]
ساختار کتاب
این اثر اصیل و معتبر عرفانی [۶ و ۷] که بسیار مفید و جالب [۸] و منسجم و منظم [۹] است، به چهارده بخش اصلی تحت عنوان «کتاب» تقسیم شده و هر کتاب، حاوی چند باب است و در مجموع، شامل ۱۶۲ باب می‌شود.
محتوا
گزارش تفصیلی یکایک باب‌های کتاب نیازمند مجالی وسیع‌تر است و لذا در این جا گزیده‌ای از مهم‌ترین مطالب هر بخش، به ترتیب مورد بحث، به صورت اجمالی گزارش می‌شود:
۱. مقدمات (شامل هجده باب): در این جا، معنا و ماهیت تصوف و ویژگی‌های آن بیان شده است. در نظر ابونصر، دانشمندان حقیقی، عدل محور و وارثان پیامبرانند و آنان سه گروهند: محدثان ، فقیهان و صوفیان. به همین ترتیب هر چند علوم فراوان است، ولی علم دین سه تاست: علم قرآن، علم سنت و علم حقایق ایمان و صوفیان حقیقی، دانشمندانی هستند که علم حقایق ایمان دارند.
۲. احوال و مقامات (شامل نوزده باب): به نظر می‌رسد که «اللمع»، قدیمی‌ترین اثری است که منازل عرفانی را در هفت مقام (توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا) و ده حال (مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجا، شوق، انس، اطمینان، مشاهده و یقین) بیان و به صورت منظم طبقه‌بندی کرده است.[۱۰]
۳. در باره برداشت‌های صوفیان از قرآن و پیروی از آن (شامل نه باب): در این بخش، چگونگی فهم قرآن به وسیله اهل دل و سابقان و مقربان و ابرار و هم آهنگی تصوف با قرآن، مطرح شده است.
۴. اسوه بودن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اقتدا به او (شامل چهار باب): در این بخش، چگونگی پیروی مشایخ از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و روایات نبوی در مورد تساهل در مباحات آمده است.
۵. مستنبطات (شامل پنج باب): در این بخش، روش صوفیان در موضوع دریافت درست قرآن و حدیث و استنباط‌های آنان در باره فضیلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر همگان و تفسیر روایات نبوی مطرح است.
۶. صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (شامل هفت باب): ویژگی و صفات و کلمات گروهی از یاران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و به خصوص خلفای چهارگانه (ابو بکر، عمر، عثمان و علی (علیه‌السّلام) ) و تاثیرگذاری آنان در صوفیان آمده است تا تذکری برای پیمودن منازل سیر و سلوک باشد.
۷. آداب صوفیان (شامل بیست و شش باب): در این بخش، آداب و رسوم متصوفه از چگونگی وضو و طهارت و نماز و زکات و صدقه گرفته تا دوستی و معاشرت و عیادت و… به صورت مفصل بیان شده است.
۸. درباره مسائل و اختلاف سخنان اهل تصوف در پاسخ‌های آنان (شامل دوازده باب): در این بخش، مجموعه‌ای از پاسخ‌های صوفیان در مورد مسائل اختلافی، مثل روح، فقر، فنا، بقا، ذکر و… مطرح است.
۹. مکاتبات، خطبه‌ها، اشعار، دعاها و رسائل صوفیان (شامل پنج باب): در این بخش، نامه‌ها، ادعیه، وصیت نامه‌ها و اشعاری از صوفیانی همانند ابو علی رودباری، ذو النون مصری، جنید و شبلی ذکر شده است.
۱۰. سماع (شامل دوازده باب): در این بخش، معنا و انواع سماع و طبقات شنوندگان آن و نیز حالات کاملان در هنگام سماع و… مطرح است.
۱۱. وجد (شامل شش باب): در این بخش، ماهیت وجد و صفات اهل وجد، مطرح و مطالبی نیز از کتاب «وجد» نوشته ابو سعید بن اعرابی نقل شده است.
۱۲. اثبات نشانه‌ها و کرامات صوفیان (شامل شش باب): در این بخش، معنای آیات و کرامات و تفاوت اولیای خدا با پیامبران (علیه‌السّلام) و روش اثبات کرامات اولیاء و… آمده است.
۱۳. در بیان مشکلات (شامل دو باب): در این بخش، بیش از صد و پنجاه مورد از اصطلاحات دشوار رایج در بین صوفیان، مانند سرّ، قبض، بسط، سکر، صحو، شرب، فنا، بقا و… معنا شده است.
۱۴. در تفسیر شطحیات و سخنانی که ظاهرشان غلط و ناروا به نظر می‌آید، ولی در باطن صحیح و رواست (شامل سی و دو باب): در این بخش، افزون بر تعریف معنای شطح و تفسیر برخی از شطحیات بایزید بسطامی و شبلی و ابو حسین نوری و دفاع از آن، انتقادات متعدد ابو نصر سراج طوسی بر اشتباهات نظری و عملی برخی صوفیان در زمینه عزلت، ولایت، اباحه ، فنای بشری و… به تفصیل تحت عنوان «فی ذکر من غلط من المترسمین بالتصوف» (غلطهای صوفی نمایان) بیان شده است.
«اللمع» به لحاظ قدمت تالیف، به ویژه در زبان عربی، جامعیت مطالب، نثر متین و سنجیده، رعایت اعتدال، تلفیق بین استدلال و استنباط، کوشش برای مطابقت طریقت با شریعت و استناد و استدلال به قرآن و حدیث و اصالت اندیشه‌ها و نقل قول‌ها، جزو تاثیرگذارترین میراث علمی صوفیانه از زمان انتشار تا کنون است.[۱۱]
تاثیر لفظی و معنوی کتاب بر ادبیات عرفانی زبان فارسی و آثاری مانند «کشف المحجوب» هجویری و «بوستان» و «گلستان» سعدی و… بس عمیق و گسترده است. غزالی یکی از مهم‌ترین جلوه گاه‌های این اثرگذاری است، زیرا بسیاری از منابع اندیشه‌هایش را از کتاب «اللمع» برگرفته و سخت تحت تاثیر اوست.[۱۲]
وضعیت کتابی
کتاب را دکتر مهدی محبتی، در سال ۱۳۸۲ ش، به زبان فارسی ترجمه کرده است. این ترجمه به همراه مقدمه‌ای تحقیقی و نیز ترجمه و تلخیص مقدمه نیکلسون منتشر شده است.
نسخه‌های متعدد کتاب عبارت است از:
۱. تصحیح آلن رینولد نیکلسون، چاپ لیدن، ۱۹۱۴ م؛ این نسخه تصحیح شده، مهم و مورد توجه پژوهش گران است؛
۲. ضبط و تصحیح کامل مصطفی الهنداوی تحت عنوان «اللمع فی تاریخ التصوف الاسلامی»، چاپ بیروت، ۱۴۳۱ ق، دار الکتب العلمیه؛
۳. تحقیق عماد زکی البارودی، تحت عنوان «اللمع فی تاریخ التصوف الاسلامی» (بدون تاریخ)، القاهره، المکتبه التوفیقیه؛ در این نسخه، محقق، روایت‌های کتاب را در پاورقی، تخریج و تصحیح یا تضعیف کرده و گاه نقد و توضیحی آورده است.
…………………………………………….
۱. السراج الطوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ص۳۴.
۲. السراج الطوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ص۳۵.
۳. سجادی، سید ضیاء الدین، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، ص۷۸.
۴. جمعی از مؤلفان، تاریخ و جغرافیای تصوف، ص۲۵.
۵. السراج الطوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ص۳۷.
۶. خدمات متقابل اسلام و ایران، مطهری، ص۵۶۰.
۷. کلیات علوم اسلامی (۲)، مطهری، ص۱۱۰.
۸. ارزش میراث صوفیه، زرین کوب، عبد الحسین، ص۱۳۱.
۹. تاریخ تصوف (۱)، دهباشی، مهدی و میرباقری فرد، ص۱۲۲.
۱۰. مجموعه رسائل فارسی، خواجه عبدالله انصاری، ص۱۲۹.
۱۱. السراج الطوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ص۳۱- ۳۸.
۱۲. السراج الطوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ص۳۹- ۴۳.
۱۳. سایت ویکی‌فقه، مقاله «رفتارشناسی مترجمان متون عرفانی».
۱۴. سایت ویکی‌فقه، مقاله «نقد ترجمه فارسی کتاب اللمع فی التصوف».
۱۵. سایت ویکی‌فقه، مقاله «ارزیابی ترجمه‌های فارسی اللمع فی التصوف».