امام رضا(ع) و گفت‌وگوی ادیان/ سیره امام رئوف الگویی برای تعاملات امروز جهان اسلام
هشتمین امام شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در طور حیات پر برکت خود بسیاری از مباحث علمی را به ویژه از طریق گفت‌وگو و مناظره بررسی و برای جامعه تبیین کرد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، «محمدعلی ربانی» رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو طی مقاله‌ای به بررسی جایگاه گفت وگو در سیره رضوی با محور ادیان پرداخته است. که از نظر می گذرد؛
گفت وگوهای فرهنگی فرایندی تعاملی و دو یا چند جانبه در باره یک موضوع فرهنگی و یا یک موضوع دارای پیامد فرهنگی است که هر یک از طرفین یا اطراف آن می کوشد از طریق گفتگو فضای مفاهمه و درک مشترک را بر ارائه تصویر مثبت و یا ارتقای سطح همکاری ها فراهم سازد.گفت‌وگو و عقلانیت دو رکن بهم پیوست در بسیاری از فرهنگ ها و ادیان بشمار می رود .این دو ویژگی در دین مبین اسلام که بر پایه عقلانیت وخردورزی استوار است نیز از جایگاه مهمی برخوردار است.
قرآن، به خلقت گوناگون امتها و ملتها اشاره کرده و دلیل این گوناگونی را شناخت ملتها از یکدیگر معرفی می کند (حجرات/ ۱۳). طبیعی است که شناخت امتها از یکدیگر جز از راه ارتباط، تبادل نظر و گفت وگو امکان نخواهد داشت. قرآن، علاوه بر آن که بر روابط اجتماعی میان انسانها تأکید فراوان دارد، آنان را به سیر و گردش در میان سایر اقوام و ملل و سیاحت در زمین فرامی خواند (آل عمران/ ۱۳۷، انعام/ ۱۱، نحل/ ۳۶، نمل/۶۹، عنکبوت/۲۰ و روم/۴۲) و به اندیشه و تفکر در احوال دیگر ملل و اقوام ترغیب می کند؛ این امر، خود بیانگر توجه اسلام به لزوم تعامل و ارتباط میان ملتها و پرهیز از گوشه گیری و انزواست.
بررسی آیات قرآن و احادیث نشان می دهد، اسلام به موضوع گفت‌وگو و مناظره، به مثابه روشی مناسب برای برقراری ارتبـاط و تفـاهم بین فرهنگهـا و ادیـان، توجـه ویژه‌ای دارد؛ چندان که می توان گفت اسلام، آیین گفت‌وگو، و قرآن، کتاب گفت‌وگوست . گفت وگوی خدا با پیامبر(ص)، فرشتگان، مؤمنان وکافران. در این میان، گفت‌وگوی هابیل و قابیل در قرآن را می‌توان نمادی عینی از نخستین برقراری ارتباط و گفت وگو در زندگانی ابنای بشر دانست. در قرآن، کسانی که به گفتار و سخنان دیگران گوش فـرا می‌دهند و بهترین آنها را پیروی می‌کنند،، هدایت شدگان و خردمندان معرفی شده‌اند( زمر/۱۸ ) .
روشن است که شنیدن سخنان دیگران و گزینش بهترین آنها، آن گاه امکان پذیر است که زمینه طرح نظرات و اندیشه های گوناگون وجود داشته باشد، و این امر، خود برقراری ارتباط و مفاهمه با دیگران را می‌طلبد. علاوه بر آن اگر آزادی طرح اندیشه‌های گوناگون وجود نداشته باشد، امکان آن نیست که مردم سخنان متفاوت را بشنوند و آنها را با یکدیگر مقایسه کنند و بهترین گفتارها را برگزیده پیروی کنند. اسلام حتی سرسخت‌ترین دشمنان و سردمداران کفر را به گفت‌وگو دعوت کرده است.
این نکته در سیره معصومان(ع) به روشنی مشهود است. آنان هر کدام به تناسب فضای فرهنگی عصر خود، با تشکیل حلقه‌های مناظره، با صاحبان عقاید مختلف گفت‌وگو می کردند و با آنها به بحث و استدلال می پرداختند.کسانی که مورد خطاب قرآن واحادیث قرار گرفته‌اند و اسلام با آنها به گفت‌وگو و مفاهمه نشسته است، پیش از آن که پیرو دین و آئینی باشند انسان هستند و خارج از حوزه مرزبندی‌های دینی از وجوه و مشترکات انسانی فراوانی برخوردارند. گفت وگوی قرآنی با آنان نیز، با توجه به همین همبستگی ها و وجوه مشترک است. در اسلام، پیام‌های هدایتی و آموزه‌های قرآن، متوجه همه انسان‌هاست، نه ویژه گروه یا قوم خاصی. رهنمودها و عملکرد پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) و توصیه‌های قرآن نشانگر آن است که آنان، همواره در تلاش بوده اند که از مخاطبان خود انسان بسازند.
قرآن و پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) با اصل قراردادن فطرت پاک آدمیان، آنان را به هدایت رهنمون شدند و با درنوردیدن حوزه‌های جغرافیایی، محیطی، قومی و نژادی و… پیام واحدی به آنان ابلاغ کردند. با پذیرش این اصول مشترک و همبستگی‌های انسانی است که گفت‌وگوهای فرهنگی در عرصه اسلام معنی می یابد. پذیرش این اصل، در حقیقت پیش فرض گفت‌وگوهای فرهنگی به شمار می‌رود.اسلام، دین سهل و سمح و رحمت و رأفت است و در تعالیم و دستورهای خود اصل را بر آسان گیری و سهولت قرار داده است. در قرآن کریم نیز در مواجهه با دیگران اصل بر عفو و صفح (نور/۲۲؛ تغابن/۱۴؛ حجر/۸۵ و زخرف/۸۹) احسان و رفع سیئه با حسنه (رعد/۲۲ و نمل/۴۶) و نرمی و مدارا است. قرآن همچنین رمز گرایش و انعطاف اطرافیان پیامبر(ص) را به سوی او نرمخویی آن حضرت(ص) معرفی می کند. آل عمران/۱۵۹ پس به برکت رحمت الهی با آنان نرم خو و پرمهر شدی و اگر تند خو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند. همچنین قرآن در آیه ۴۴ از سوره طه، راه پند گرفتن و تأثیرپذیرفتن افراد را به کارگیری سخنان وکلمات ملایم و لین می داند و خطاب به موسی و برادرش هارون می‌فرماید: به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته، و با او سخنی نرم گویید، تا پند پذیرد یا بترسد. این معنی در سیره عملی پیامبر(ص) نیز نمود یافته است.
در قرآن کریم، گفت وگوهای متعددی بین دو یا چند مخاطب نقل شده است. این گفت‌وگوها، گاه بین خداوند و پیامبران و اولیای الهی با فرشتگان است وگاه میان خداوند و آدمیان. زمانی نیز بین پیامبران، فرشتگان و بنی‌آدم با خداوند. همچنین در قرآن گفت وگوهـای متعدد پیامبران با اقوام و گروه‌های گوناگون گزارش شده است. گفت‌وگوهای نوح و موسی با اقوام خود، گفت‌وگوهای پیامبر(ص) با مؤمنان، کافران، مشرکان، اهل کتاب و منافقان، گفت‌وگوی پیامبران با طاغیان و سرکشان و رهبران عنود، نمونه‌هایی از این گفت وگوهاست. از دیگر موارد، گفت‌وگوهای اقوام و گروه‌های مردم، با پیامبران الهی و با یکدیگر (کافران با مؤمنان، مؤمنان با کافران، کافران با کافران و مؤمنان با مؤمنان) است. دایره این گفت‌وگوها در قرآن، گاه گفت وگوی انسان با خود را نیز شامل می‌شود. آیاتی که با «اذکروا» آغاز می‌شود و یا انسان را به تعقل و تفکر ترغیب می‌کند و نفس آدمی در آنهـا مخـاطب قرار می‌گیرد؛ دعوت به نوعی گفت وگوی درونی است. علاوه بر قرآن، در روایات معصومان(ع) نیز گفت وگوها ومناظرات متعددی با مؤمنان، مشرکان، زندیقان، عالمان اهل کتاب و… به چشم می‌خورد.
یکی از شخصیت‌های برجسته اسلامی که به موضوع گفت وگو بویژه گفت وگو با ادیان توجه جدی داشت حضرت علی ابن موسی الرضا ع از اهل بیت پیامبرص ونوادگان آن حضرت است که به عالم آل محمد شهرت دارد . کاربـرد ایـن شــیوه در مباحثــات امام رضــا(ع) بــا رهبــران و متکلمــان برجســتۀ ادیــان و فرقه‌هــا از برجسـتگی خاصـی داشـته اسـت . در زمـان ایشـان بـه دلیـل شـرایط و موقعیت هایـی کـه بـه طـور رسـمی و غیررسـمی بـرای آن حضـرت پیـش آمـد، و به جهـت تبییـن عقایـد اسلام کـه در اثـر عواملـی مختلـف، دچـار تزلـزل و انحـراف شـده بود امام رضا (ع) اقــدام بــه مناظــره بــا اشــخاص گوناگــون می کردند. یکــی از مهمتریــن نمونه‌هــای مناظره هــای امام رضا(ع) مناظــرۀ ایشــان بــا علمــای ادیــان و ســایر فرقه هــای اسـلامی در دربــار مأمــون عباســی اســت کــه بازتــاب گســتردهای در تاریخ ٔ داشـته اسـت.
امام رضا (ع) با گفتگو و مناظره با بزرگان ادیان مختلف از جمله مسیحی و یهودی براساس کتاب مذهبی آنان به سؤالات آنها با اخلاق و رفتار نیکو پاسخ می‌دادند. امام رضا(ع) با پیروی از رسول اکرم (ص) و گفتگوها بین مذاهب و ادیان مختلف را گسترش داد . امام رضا (ع) به عنوان اهل بیت پیامبر ص الگوی کامل برای بشریت است . حضرت امام رضا (ع) شخصیتی است که در فقه، حدیث، عرفان، علم، زهد و تقوی اخلاق نیکو جایگاه والایی داشتند، دوست و دشمن از ایشان راضی بود. از ویژگی ها و نقاط بارز سیره امام رضا (ع) مواجهه ایشان با نمایندگان ادیان و مذاهب گوناگون در قالب مناظره‌هایی است ، به عرصه ای برای برای مباحث علمی و ترویج دانش واخلاق تبدیل شد. استحکام در استدلال، استناد امام رضا ع به منابع دست اولِ ادیان ابراهیمی و احاطه ایشان بر زبان، تفاسیر و دقایق کتاب‌های مقدس این ادیان از شگفتی‌های این مناظره هاست .
ویژگی‌ها و ظرفیت‌های مناظره های امام رضا (ع) به منزله شکلی از ارتباط کلامی و تبلیغ دینی قابل بررسی است . دقت در مناظره های امام با نمایندگان ادیان و فِرَق دیگر نشان دهنده این واقعیت است که امام ع با وجود اثبات حقانیت و ابطال ادعاهای طرف های مناظره، از منازعه اخلاق گریزِ ، برحذر مانده و در کمال صراحت، دقت، ادب و احترام، نفسِ این مناظره ها را به عرصه ای برای بسط اخلاق و معرفت الهی تبدیل کرده‌اند. شـاخص‌های اخلاقی بـا مصداق‌هایـی نظیـر انصاف مـداری در گفتگـو، احتـرام و تکریـم متقابـل و پرهیـز از نقـد شـخصیت افـراد؛ شـاخص‌های منطقـی مربوط به سیره امام رضا(ع) در گفت‌وگوها بود.
مهم‌ترین مبانی و اصولی که در سیره عملی امام رضا(ع) در گفت‌وگوی ادیان مورد توجه بود عبارت است از: اصل عدالت، اصل کرامت انسانی، اصل آزادی فکر و عقیده، اصل نفی تعصب و نژادپرستی و رعایت اصول اخلاقی در مناظره و گفتگو با دیگران. امام رضا (ع) در سخت‌ترین و طولانی‌ترین مناظرات و گفت‌وگوها ، بدون این که در دام کوچکترین استدلال باطل یا غیر اخلاقی بیفتد، با استفاده از منطق واستدلال با طرف مقابل خود به گفت‌وگو می‌پرداخت و به پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد.
امروزه به نظر می رسد جامعه بشری برای جلوگیری از آسیب‌های ناشی از رشد روز افزون منازعات و خشونت‌های مذهبی می‌بایستی به موضوع گفت‌وگوهای دینی برای یافتن مشترکات و همزیستی مسالمت‌آمیز و همچنین نفی خشونت و منازعه نیازمندند. سیره عملی بزرگان و رهبران دینی در این خصوص الگوهای عملی مناسبی است که بشر با استفاده از گفت‌وگو که ویژگی و امتیاز ویژه انسانها با سایر حیوانات است بتواند در مسیر کمال و سعادت انسانها که اهدف همه ادیان به شمار می‌رود گام بردارند.
امروزه به دلیل پیچیدگی محیط بین‌المللی و تاثیرگذاری منفی رسانه‌ها در تصویرسازی‌های غلط وغیر واقعی از ملتها ، فراهم کردن شرایط و امکانات مناسب جهت گفتگوهای مستقیم فرهنگی نخبگان بیش از هر زمان دیگر ضروری می‌نماید؛ چرا که یکی از راه‌های برقراری ارتباطات مفید و تأثیرگذار فرهنگی میان ملتها، گفتگوهای فرهنگی است که امکان رسیدن به تفاهم وهمکاری مشترک را بیش از سایر حوزه‌ها فراهم می کند، انگاره سازی وارائه تصویر مثبت وتلاش در جهت ایجاد اجماع در خصوص مولفه‌های فرهنگی از دیگر دستاوردهای این تعامل اعتمادپایه و فرهنگ محور به شمار می‌رود؛ از این رو سهم و کارکرد گفت‌وگوی فرهنگی در فراهم سازی امنیت ذهنی و کنش دوستانه و صلح‌آمیز در روابط بین‌الملل از دیرباز حائز اهمیت بوده است، چرا که گفتگو و فرهنگ محصول پیشرفت‌های انسانی است و به شکلی بی واسطه به قدرت تحول و تغییر انسان ربط پیدا می کند. ظرفیت عام انسانی را برای طبقه بندی، و انتقال تجربیات انسانها به شکلی نمادین می‌سازد و طریق فهم وجوه گوناگون پدیده‌ها را برای تنظیم امور انسانی شکل می‌دهد . اهمیت و اولویت گفتگوهای فرهنگی به دلیل کارکردهای موثر و ماندگار آن در روابط فرهنگی ایجاب می‌نماید که از طریق یافتن ساز و کارهای مناسب جهت فراهم سازی ارتباطات فکری و فرهنگی مستمر بویژه میان نخبگان وگروه‌های مرجع زمینه‌ها و فرصت‌های موثر و پایداری را در تحکیم وتوسعه مناسبات فرهنگی از طریق درک وفهم و همکاری مشترک فراهم آورد.
