مروری بر زندگی آیت‌الله محقق داماد؛ مرجع تقلید نبود، مرجع تحقیق بود
آیت‌الله جوادی آملی درباره استادش اینگونه گفته است که تنها درس خارج فقه مرحوم استاد آیت‌الله حاج سیدمحمد محقق داماد را از همه آن دروس، قوی‌تر و عمیق‌تر و مطلوب نظرتر دیدیم؛ زیرا، ایشان فراغت خوبی داشتند و برای دروس، تتبع کافی و مطالعه لازم را به عمل می‌آورند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، دوم ذی‌الحجه مصادف با سالروز درگذشت آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد است. فقیهی که توانست با تکیه بر همت و پشتکار خود بر مشکلات زندگی فائق آید و به یکی از ممتازترین اساتید حوزه علمیه در قرن حاضر بدل شود.
قطعا بازخوانی زندگی او حاوی نکات بسیاری است که می‌تواند برای طالبان علوم دینی درس‌آموز باشد؛
سیدمحمد موسوی در سال ۱۳۲۵ قمری در روستای احمدآباد اردکان یزد متولد شد. پدر سیدمحمد پیش از ولادت او عازم سفر کربلا شد و در همین سفر جان به جان‌آفرین تسلیت کرد. سیدمحمد که از آغاز زندگی طعم تلخ یتیمی را چشیده بود، در سن شش سالگی از نعمت وجود مادر هم محروم شد. علاوه بر این، شدت فقر و تنگدستی شرایط زندگی را برای سیدمحمد بسیار سخت کرده بود ولی همه این مشکلات نتوانست در عزم او برای تحصیل دینی خللی ایجاد کند.
سیدمحمد در سن هفت سالگی عازم شهر یزد شد و در مدرسه خان اقامت گزید. سیدمصطفی محقق‌داماد درباره شرایط زندگی پدرش در آن زمان چنین نقل می‌کند: «ایشان می‌گفت گاهی آن‌قدر فقیر بودیم که ناهار و شام‌مان فقط از توت درخت مدرسه می‌گذشت».
استعداد بالای سیدمحمد در فراگیری علوم دینی و جد و جهد او در این عرصه به سرعت توانست توجه اساتید حوزه علمیه را به سوی او جلب کند. در نهایت شیخ غلامرضا یزدی، از مدرسین آن روزگار به سیدمحمد پیشنهاد کرد که برای ادامه تحصیل به شهر قم عزیمت کند. سیدمحمد که در آن زمان حدود شانزده سال داشت عازم قم شد و برای نخستین‌بار حضور در جلسه درس بزرگانی چون آیت‌الله حائری یزدی، آیت‌الله کوه‌کمره‌ای و آیت‌الله سیدمحمدتقی خوانساری را تجربه کرد.
سیدمحمد که تا آن زمان نام و نشانی نداشت و تا اینجای مسیر را به همت هوش و استعداد وافر خود پیموده بود توانست در جلسه درس شیخ عبدالکریم خوش بدرخشد و به حلقه شاگردان خاص موسس حوزه علمیه نزدیک شود. درست در آن زمان بود که زندگی روی دیگرش را به سیدمحمد نشان داد و رحمت الاهی شامل حال او شد. شیخ عبدالکریم که از ظرفیت علمی و منش اخلاقی سیدمحمد به خوبی آگاه بود و از سویی دوست داشت دامادش از سادات باشد، سیدمحمد را برای پوشیدن خلقت دامادی دختر خویش شایسته دید. از آن پس بود که سیدمحمد موسوی با لقب «محقق داماد» شناخته می‌شد که هم گویای روحیه محققانه او بود و هم انتساب فامیلی به موسس حوزه علمیه قم.
پس از شیخ عبدالکریم حائری در سال ۱۳۱۵ شمسی، محقق داماد تدریس در حوزه علمیه قم را شروع و در مدت اندکى، محضر درس وى به صورت مجمع فضلا و دانشمندان و محل ملاقات اندیشمندان در آمد. وى از این فرصت عالى‌ترین بهره‌ها را برده و در تمام ایام به تدریس و تربیت پرداخت. آن روزهایى هم که حوزه تعطیل مى‌شد، بیت ایشان به یک مدرس بزرگ و جایگاه رفع اشکالات و بحث و گفت‌وگوى فقهى در مى‌آمد. تدریس ایشان به گونه‌ای بود که فقط طلاب مستعد و درس‌خوان قم می‌توانستند از آن بهره‌مند شوند. بیان دشوار و فنی وی سبب می‌شد که قوی‌ترین مباحثه‌های علمی در کلاس برقرار باشد.
آیت‌الله جوادی آملی درباره استادش چنین می‌فرماید: «در آغاز ورود به حوزه علمیه قم به دروس خارج فقه اساتید و علما سر زدیم و از میان درس‌های فقه، تنها درس خارج فقه مرحوم استاد آیت‌الله حاج سیدمحمد محقق داماد را از همه آن دروس، قوی‌تر و عمیق‌تر و مطلوب نظرتر دیدیم؛ زیرا، ایشان فراغت خوبی داشتند و برای دروس، تتبع کافی و مطالعه لازم را به عمل می‌آورند. لذا محضر ایشان را حدود ۱۲ الی ۱۳ سال درک کردیم و استفاده نمودیم».
محقق داماد در طول سه دهه تدریس در حوزه قم و با وجود بیان دشوار و محتوای سنگینی که در درس وی وجود داشت، به یکی از شاگردپرورترین استادان تاریخ حوزه قم بدل شد و اکثر شاگردان وی در زمان استاد از فضلای حوزه بودند و بعدها در سلک عالمان و مجتهدان نامدار معاصر درآمدند.
آیت‌الله شبیری زنجانی از شاگردان درس آیت‌الله محقق داماد می‌گوید: «در درس آقای داماد طلبه‌های ممتاز شرکت می‌کردند، علتش ویژگی‌هایی بود که در خود ایشان و درسش بود؛ یکی اینکه رئیس نبود، لذا مطامع غیر علمی در میان نبود تا شخص برای آنها در درس وی حاضر شود. از طرفی آقای محقق داماد بیان روشنی نداشت و خیلی احتیاج به مقدمات مطویه داشت و لازم بود طلبه مقدمات دیگری برای فهم مطالب در ذهن داشته باشد. از طرف دیگر مطالب ایشان نوعا مشکل بود چون دقیق النظر بود».
با اینکه عمر ایشان آن‌چنان طولانی نبود و در شصت و سه سالگی از دنیا رفت، ولی توانست در این مدت شاگردان بسیاری تربیت کند که مرتضى حائرى یزدى، مرتضى مطهرى، سید محمدحسینى بهشتى، سید موسى صدر، سید مصطفى خمینى، محمد مفتح، على قدوسى، سید موسى شبیرى زنجانى و عبداللّه جوادى آملى از نام‌آشناترین آنها هستند. تاکنون بیست و یک جلد از تقریرات و درس‌هایی ایشان به قلم بزرگانی چون آیت‌اللّه مکارم شیرازی، آیت‌اللّه موسی شبیری زنجانی، آیت‌اللّه سید مهدی روحانی، امام موسی صدر و آیت‌اللّه منتظری منتشر شده است.
سخن را با گفتاری از سیدمصطفی محقق‌داماد درباره علت توفیقات والد گرانقدرش به پایان می‌بریم: «سؤال مهم این است که چطور می‌شود ایشان در یک سنّ بسیار کم این‌قدر موفق باشد و راز این چه بوده؟ به نظر من منهای عنایات و توجهات الهی که ما خودمان در زندگی ایشان دیدیم و ایشان را درک کردیم، چیزی نمی‌توانست باشد. ایشان فقط دو درس می‌داد و همّ و غمّش همین دو درس بود و هیچ کار دیگری نمی‌کرد. ایشان مرجع تقلید و مرجع مراجعات چندان نبود، اما مرجع تحقیق بود.»