امام موسی صدر؛ اندیشه‌ای که همچنان زنده است

ردنا (ادیان نیوز)- فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی امام موسی صدر در لبنان از سال ۱۳۴۹ بصورت جدی کلید خورد و وی با شکل دادن جنبش أمَل (از تشکل‌های سیاسی شیعی در لبنان) به دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی پرداخت.

بدون شک، اندیشه‌های سیاسی و فرهنگی امام موسی صدر موجب شد تا دامنه شکل گیری مقاومت در برابر تجاوزات رژیم صهیونیستی به لبنان محدود نشود و حلقه‌های آن در سایر کشورهای مسلمان گسترش یابد و نهضتی جهان شمول در برابر خواسته‌های غیر قانونی، نامشروع و غیر انسانی رژیم صهیونیستی شکل گیرد.

امام موسی صدر در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در خانواده‌ای روحانی و مذهبی در شهر قم دیده به جهان گشود اما تباری لبنانی الاصل داشت زیرا تبار اجدادی وی پیش از عزیمت به ایران در روستایی در منطقه جبل عامل لبنان زندگی می‌کردند.  پدر او سید صدرالدین صدر یکی از مراجع ثالث قم بود و اعضای خانواده مادری‌اش از جمله پدر بزرگش نیز روحانی و از رهبران قیام مردم مشهد علیه دیکتاتوری و رضاخان بود.

وی در سال ۱۳۱۳ تحصیلات ابتدایی را در قم آغاز کرد و در سال ۱۳۲۶ تحصیلات دبیرستان را به پایان رساند و در سال ۱۳۲۰ وارد حوزه علمیه قم شد و تحصیلات حوزوی را تا نیل به درجه اجتهاد ادامه داد.

امام موسی صدر در سال ۱۳۲۹ وارد دانشگاه تهران شد و در رشته اقتصاد به تحصیل علم پرداخت و در سال ۱۳۳۲ وارد دانشکده حقوق و از این دانشگاه فارغ التحصیل شد.  او از نخستین روحانیونی بود که در دانشگاه به تحصیل علوم جدید پرداخت و در همین دوره در کنار تحصیلات دانشگاهی به تحصیل و تدریس در حوزه نیز مشغول بود.

وی در سال ۱۳۳۳ برای تکمیل تحصیلات حوزوی به شهر نجف رفت و به اتحادیه انجمن‌های ناشران پیوست و به عضویت کادر علمی آن درآمد.

بنیانگذار جنبش امل در لبنان در سال ۱۳۳۴ برای نخستین بار و به دعوت علامه سید عبدالحسین شرف الدین به شهر صور لبنان رفت. پس از این سفر، سید شرف الدین به اهالی صور توصیه کرد که از سید موسی برای جانشینی او دعوت کنند.

بار دیگر، سید موسی صدر در سال ۱۳۳۶ به این شهر سفر کرد و در سال ۱۳۳۷ به قم بازگشت و با همکاری عده‌ای از فضلای این شهر، مجله مکتب اسلام را پایه گذاری کرد و خود سردبیری آن را بر عهده گرفت. مکتب اسلام نخستین مجله فرهنگی اسلامی بود که حوزه علمیه قم منتشر کرد و امام موسی صدر که تحصیلات دانشگاهی در رشته اقتصاد نیز داشت در چندین مقاله به رویکرد و شیوه اقتصادی اسلام پرداخت.

او در سال ۱۳۳۸ با دعوت اهالی صور بار دیگر به این شهر مهاجرت کرد و فعالیت خود را در جایگاه عالم جانشین علامه سید عبدالحسین شرف الدین آغاز کرد و در خرداد همان سال به ریاست مجلس اعلای شیعیان برگزیده شد. او مذاهب اسلامی را به یکپارچه‌سازی شعائر دینی دعوت کرد و درباره خطر فزاینده صهیونیسم هشدار داد و بر حمایت خود از مقاومت فلسطین به منظور آزادسازی سرزمین‌های اشغالی تاکید کرد.

وی در ۳۱ مرداد ۱۳۳۸ به شدت به آتش کشیده شدن مسجدالاقصی توسط صهیونیست‌ها را محکوم کرد و با ارسال پیام‌هایی خطاب به مسلمانان و مسیحیان خواستار محکومیت این اقدام شد.

امام موسی صدر و دغدغه اتحاد مسلمانان

اتحاد مسلمان یکی از دغدغه‌های اصلی امام موسی صدر بود و به همین دلیل در مهرماه همان سال در نامه‌ای تاریخی خطاب به شیخ حسن خالد، مفتی اهل سنت لبنان خواستار اتحاد شیعه و سنی و هم افزایی مسلمانان این کشور و یکپارچه سازی نیروها و ارتقای توان آنها شد زیرا این کار  را زمینه دستیابی به هدفی برتر یعنی وحدت مسلمانان و اقدام آن‌ها در برابر تجاوزات رژیم صهیونیستی می‌دانست.

وی در بهمن سال ۱۳۳۸ همه لبنانی‌ها را به دفاع از جنوب در برابر تجاوزهای رژیم اسرائیل فراخواند و خواستار مسلح کردن شهروندان و آموزش دفاعی به آنان و تصویب قانون خدمت سربازی اجباری و نیز اجرای طرحهای توسعه‌ای شد و از مردم خواست که در روستاهای خود عقب نشینی نکنند.

امام موسی صدر در ادامه سیاست‌های مقاومتی خود در برابر اشغالگران اسرائیلی خواستار برقراری ارتباط تنگاتنگ میان گروه‌های مقاومت فلسطینی و لبنانی برای مقابله با تجاوزات رژیم صهیونیستی و جلوگیری از اجرای برنامه‌های توسعه طلبانه این رژیم بود و در این پیوند در ۲۰ اسفند ۱۳۳۸ با استفاده از موقعیت خود در شورای مجمع پژوهش‌های اسلامی قاهره که دو هفته قبل به عضویت آن در آمده بود به قاهره سفر کرد و در دیدار سه ساعته با جمال عبدالناصر رئیس جمهور فقید مصر درباره مسائل وقت جهان عرب و اسلام، تحکیم وحدت اسلامی و عربی به منظور یکپارچه‌سازی تلاشها برای مقابله با دشمن صهیونیستی و آزادسازی فلسطین و تحکیم وحدت لبنان و اهتمام به ساماندهی روابط میان لبنان و مقاومت فلسطین گفت و گو کرد.

این روحانی مبارز در در ۳۰ اردیبهشت سال ۱۳۴۹ هیات یاری جنوب لبنان را با مشارکت رهبران ادیان و مذاهب این کشور تاسیس کرد.

امام موسی صدر در ادامه تقویت مقاومت جنوب لبنان به تشکیل هیات یاری جنوب بسنده نکرد و در پنجم خرداد همان سال برای اعتصاب مسالمت آمیز عمومی فراخوانی را صادر کرد و از همه اقشار مختلف مردم،  فرقه‌ها و گروههای سیاسی لبنانی خواست تا در این اعتصاب مشارکت کنند. در نتیجه این اعتصاب، دولت وقت لبنان مجبور شد «مجلس جنوب»  را با هدف مقاوم‌سازی و توسعه جنوب و محرومیت زدایی از این منطقه تاسیس کند.

رهبر وقت مقاومت لبنان در ادامه تلاش هایش برای حمایت از مساله فلسطین، خرداد همان سال سفری دوره‌ای به چند پایتخت اروپایی را آغاز کرد و در کنفرانسی مطبوعاتی در دفتر اتحادیه عرب در شهر بُن آلمان، به تبیین حقیقت مساله فلسطین پرداخت و نشبت به تلاش‌های رژیم صهیونستی برای یهودی‌سازی بیت المقدس هشدار داد.

امام موسی صدر در شهریور سال ۴۹ در کنفرانس مطبوعاتی در فرانسه گفت: فاجعه فلسطین لکه سیاهی در وجدان جهانی است و مبارزه ملت فلسطین، دفاع از ادیان و قداست قدس است. وی اسرائیل را رژیمی  نژادپرست و توسعه‌طلب دانست و نسبت به تجاوزهای این رژیم به خاک لبنان هشدار داد و گفت: با توجه به همزیستی ادیان در لبنان، این کشور ضرورتی دینی و تمدنی به شمار می‌آید و هیچکس نمی‌تواند هیچ یک از بخش‌های این جامعه را از بین ببرد یا بخشی از آن را به تصرف در آورد.

وی همچنین در مرداد ۱۳۵۰ در کنفرانسی مطبوعاتی، وجود فرقه‌ها در لبنان را خیر مطلق ولی نظام فرقه‌ای حاکم بر آن را شر مطلق دانست که فئودالیسم سیاسی به آن رنگ قداست بخشیده است و بر این اساس، خواستار لغو  فرقه گرایی شد.

۲۹ شهریور همان سال رژیم صهیونستی به جنوب لبنان حمله کرد و در پی این تجاوز، امام موسی صدر خواستار تامین تجهیزات دفاعی جدید و توسعه و افزایش پناهگاهها و مستحکم‌سازی روستاها شد.

وی در ۲۱ شهریور ۱۳۵۱  در پی تداوم حملات رژیم اسرائیل به جنوب لبنان با ارسال تلگراف‌هایی به رهبران دینی و مذهبی جهان، آنان را به واکنش در برابر این تجاوزات فراخواند و بیانیه‌هایی درباره خطرهای ناشی از افزایش تجاوزهای رژیم اسرائیل به جنوب صادر کرد.

بنیانگذار جنبش امل لبنان، فعالیت سیاسی و تبلیغاتی خود را برای حمایت از ایستادگی مردم جنوب افزایش داد و با صدور بیانیه‌هایی خطاب به افکار عمومی در داخل و خارج کشور همچنین انجام سخنرانی در مساجد، کلیساها و دانشگاهها درباره پیامدهای کوتاهی دولت وقت لبنان در پذیرفتن مسئولیت هایش در خصوص دفاع از جنوب و توسعه مناطق محروم هشدار داد.

با ادامه بی‌توجهی‌های دولت وقت لبنان به محرومیت زدایی از ناحیه جنوبی که بیشتر ساکنان شیعیان بودند و همچنین ادامه نادیده گرفتن مقاومت در برابر تجاوزهای رژیم صهیونیستی، امام موسی صدر به تقویت جنبش أمَل پرداخت و آن را به یکی از  تشکل‌های سیاسی شیعی تاثیرگذار در لبنان تبدیل کرد.

این جنبش پیش از این و در سال ۱۳۴۹ توسط امام موسی صدر و برای دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با اسرائیل شکل گرفت و رهبری این جنبش از ابتدای تشکیل بر عهده امام موسی صدر و پس از ربایش وی در سال ۱۳۵۷،  رهبری این جنبش بر عهده مصطفی چمران بود که با عزیمت چمران به ایران از سال ۱۹۷۹میلادی (۱۳۵۷) نبیه بری رهبری این جنبش را برعهده گرفت و در عملیات الجلیل و حمله اسراییل به بیروت، جنبش امل همراه با دیگر گروه‌های لبنانی در قالب هیات نجات ملی به مذاکرات با رژیم اسرائیل پیوست.

از سال ۱۹۹۰میلادی (۱۳۶۹ شمسی) ، این جنبش به جریان سیاسی حاکم لبنان پیوست. ریاست مجلس و تصاحب تعدادی از کرسی‌های مجلس لبنان، دستاورد تغییر نگرش این جنبش در دوره بعد از سید موسی صدر بود. با وجود این تغییر نگرش، در جنگ ۳۳ روزه اسرائیل علیه لبنان، این نهضت در کنار حزب‌الله به مقابله با اسرائیل برخاست.

کادرسازی برای مقاومت

امام موسی صدر با آینده نگری و دور اندیشی، از سال ۱۳۴۳ و یک سال پیش از تاسیس جنبش فلسطینی فتح، به فکر تبدیل جامعه مصرفی لبنان به جامعه‌ای مقاوم در برابر تجاوزات آینده رژیم اسرائیل افتاد و در بهار سال ۱۳۴۴ گروهی از جوانان شیعه را به مصر اعزام نمود تا در دوره‌ای شش‌ماهه فنون نظامی را فرا گیرند. با بازگشت این جوانان که اولین کادرهای مقاومت لبنان بودند، عملیات ایذایی مشترک رزمندگان فلسطینی لبنانی در شمال سرزمین‌های اشغالی آغاز شد.

بخش اعظم نیروهای رزمنده از جوانان شیعه لبنان، و فرماندهی عملیات بر عهده رزمندگان فلسطینی بود. این نوع عملیات مشترک تا اوایل سال ۱۹۷۲ ادامه یافت. در مهر ۱۳۴۸ موسسه صنعتی جبل عامل یا کارگاه کادرسازی صدر رسماً آغاز به کار نمود.

در پی بمباران شدید جنوب لبنان توسط اسرائیل در سال ۱۳۴۹ و عدم واکنش مناسب دولت وقت، اعتصابی بی‌سابقه به دعوت موسی صدر لبنان را فرا گرفت، به گونه‌ای که دولت وقت را بر آن داشت برای بازسازی مناطق جنگی و برپایی پناهگاه‌های مناسب در آن، مجالس جنوب را تاسیس کند.

از اوایل سال ۱۳۴۱ عملیات جوانان شیعه در داخل سرزمین‌های اشغالی شکلی مستقل به خود گرفت، هر چند تا سال‌ها پس از آن نیز به صلاحدید صدر، افتخار آن به نام «نیروهای مخصوص جنبش فلسطینی فتح» ثبت می‌شد.

در شهریور سال ۱۳۵۱ و کمتر از ۲۴ ساعت پس از اشغال ۴۸ ساعته دو روستای «قانای جلی» و «جویا» به دست سربازان رژیم اسرائیل، نشست فوق‌العاده مجلس اعلای اسلامی شیعیان با حضور تمامی اعضا در روستای جویا برگزار گردید، و از همان روز اولین بذرهای «مقاومت لبنانی» توسط موسی صدر پاشیده شد.

یک ماه پس از این حادثه و به هنگام حمله نیروهای رژیم صهیونیستی به روستای «فاووق» در جنوب لبنان، اولین عملیات غیررسمی مقاومت لبنان به اجرا درآمد که حاصل آن کشته و مجروح شدن چند سرباز اسرائیلی بود.

از پاییز سال ۱۳۵۱ آموزش نظامی جوانان شیعه شتاب بیشتری گرفت و در خرداد سال ۱۳۵۴ امام موسی صدر رسماً ولادت «گروه‌های مقاومت لبنان» را اعلام کرد.

با پایان یافتن جنگ داخلی لبنان و انتقال دامنه ناآرامی‌ها به جنوب، واحدهای مقاومت لبنان به صورت رسمی در نقاط استراتژیک مناطق مرزی مستقر شدند.

اولین عملیات بزرگ مقاومت لبنان علیه تجاوزات رژیم اسرائیل در اواخر سال ۱۳۵۵ صورت گرفت که پس از چند روز درگیری، به آزادسازی شهرک‌های «طیبه» و «بنت جبیل» منجر گردید.

موسی صدر اولین شخصیتی بود که در زمستان سال ۱۳۵۶، طرح سازشکارانه ساکن کردن پناهندگان فلسطینی در جنوب لبنان را افشا و با مواضع شجاعانه خود از تحقق آن جلوگیری نمود.

در حمله گسترده سال ۱۳۵۷ رژیم اسرائیل به جنوب لبنان و به رغم عقب‌نشینی احزاب چپ و گروه‌های فلسطینی، جوانان مقاومت لبنان و دانش آموزان مؤسسه صنعتی جبل عامل در منطقه اشغالی باقی‌ ماندند و به رغم امکانات اندک تا به آخر علیه اشغالگران ایستادگی کردند.

حمایت از انقلاب ایران

امام صدر اگرچه لبنان را محل اصلی فعالیت‌های خود قرار داده بود، اما هیچگاه از دیگر مسائل جهان اسلام غافل نبود. موفقیت انقلاب اسلامی‌ ایران، امنیت حوزه‌های علمیه، اتحاد جهان عرب و اسلام جهت مبارزه با اسرائیل و بالاخره گسترش تشیع در آفریقای سیاه، مهمترین دغدغه‌های خارج از لبنان ایشان را تشکیل می‌داد.

در پی دستگیری امام خمینی و در اوایل تابستان ۱۳۴۲، وی راهی اروپا و شمال آفریقا گردید، تا از طریق واتیکان و الازهر، شاه ایران را برای آزادسازی امام تحت فشار قرار دهد. با آزاد شدن امام خمینی (ره) در پایان این سفر،  آیت‌ الله خویی تصریح نمود که این آزادی بیش از هر چیز مرهون سفر آقای صدر بوده است.

امام صدر در دیدارهای مکرر سال ۱۳۵۷ خود با رهبران سوریه،  عربستان سعودی و برخی دیگر از کشورهای جهان عرب، اهمیت انقلاب اسلامی‌ ایران، پیروزی قریب الوقوع آن و ضرورت هم‌پیمانی آنان با این انقلاب را به آن‌ها گوش‌زد نمود.

وی در شهریور ۱۳۵۷ و یک هفته پیش از ربوده شدن، با انتشار مقاله «ندای پیامبران» در روزنامه لوموند، امام خمینی را به عنوان تنها رهبر انقلاب اسلامی‌ ایران معرفی نمود. بی‌شک بزرگ‌ترین خدمت امام صدر به انقلاب اسلامی‌ ایران در آن بود که پس از دو دهه بسترسازی و ترویج ارزش‌های ناب اسلامی‌ در لبنان، طی سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷، عموم مردم، خصوصا شیعیان و بالاخص کادرهای مقاومت آن کشور را با این انقلاب آشنا و مرتبط نمود.

ربوده شدن

امام صدر در سوم شهریور ۱۳۵۷شمسی و در آخرین مرحله از سفر دوره‌ای خود به برخی کشورهای عربی، بنابر دعوت رسمی‌ معمر قذافی به کشور لیبی وارد و در روز ۹ شهریور در آنجا ربوده شد.

رژیم وقت لیبی در ۲۷ شهریور ۱۳۵۷ و به دنبال اعتراض مردم لبنان، حوزه‌های علمیه و مطبوعات منطقه با انتشار بیانیه‌ای اعلام نمود که امام صدر و دو همراه ایشان، با پرواز شماره ۸۸۱ مورخ ۹ شهریور هواپیمایی آلیتالیا،  طرابلس را به سوی رم ترک کرده‌اند.

در پی این ادعا دستگاههای قضایی دولت‌های لبنان و ایتالیا و همچنین تحقیقات انجام شده از سوی واتیکان، ادعای لیبی مبنی بر خروج صدر از آن کشور و ورود او به رم را رسماً تکذیب کردند.

درباره سرنوشت امام موسی صدر و اینکه او هنوز در قید حیات است یا در زندان‌های لیبی کشته شده، سخنان متفاوتی بیان شده است. برخی ناظران سیاسی معتقدند که امام صدر همچنان زنده است و حبس ابد را می‌گذراند.

اندیشه‌های امام موسی صدر همچنان زنده است

نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد اینکه به اعتراف بسیاری از دوستان و دشمنان محور مقاومت، اندشیه‌های امام موسی صدر که باعث پایه گذاری مقاومت لبنان در برابر دشمن صهیونیستی شد به فراتر از مرزهای این کشور انتقال یافت و نام وی همچنان تَن مقامات رژیم صهیونیستی را به لرزه می‌اندازد.

بدون شک حفظ جهان اسلام و مسلمانان به ویژه مردم کشورهای لبنان و سوریه در برابر برنامه‌های توسعه طلبانه رژیم صهیونیستی و استکبار جهانی و جلوگیری از اجرای اندیشه‌های نژادپرستانه این رژیم‌ها در کشورهای اسلامی مرهون تلاش‌های مردان مجاهدی همانند امام موسی صدر است که اندیشه‌های نورانی آن‌ها برای متحد کردن جهان اسلام در برابر استکبار جهانی، چراغ هدایت مسلمانان در جهان پر از ظلم و ستم و پروپاگاندای فریبنده استعمارگران و استکبار جهانی شده است.