وضعیت احوال شخصیه اقلیت‌های دینی و مذهبی ایرانی
ایران سرزمینی است که در طول تاریخ میزبان اقوام و ادیان مختلفی بوده است. در تمام قرون گذشته گروهی از افراد با عقاید متفاوت وارد این کشور شده‌اند، عده‌ای مانده‌اند و گروهی هم به تاریخ تبدیل شده‌اند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، زرتشتیان به گستره تاریخ در این کشور حضور داشته‌اند و در واقع جز ادیان باستانی هستند که تا کنون ادامه یافته‌اند. زرتشتیت در این خاک ریشه دوانده و در واقع جزئی از هویت ایرانی بودن است. تعداد زرتشتیان در کشور ما بیشتر از همه دنیاست. یهودیان و مسیحیان نیز سال‌هاست در ایران مانند دیگر سرزمین‌ها حضور داشته‌اند و تعداد قابل توجهی از هموطنان ما کلیمی و مسیحی هستند. همچنین اقلیتی از پیروان یحیای تعمید‌دهنده تحت نام صابئین در ایران به خصوص مناطق جنوبی کشور وجود دارند، که بر اساس قانون اساسی به رسمیت شناخته شد و احوال شخصیه مختص خود را دارند.
آزادی دین در هر کشوری با توجه به بازه تاریخی سیر متحولی را طی کرده است و در کشور ما با سابقه طولانی تاریخی و تنوع فرهنگی و قومی، همیشه ادیان زیادی زیر آسمان ایران وجود داشته‌اند و همیشه برخی از آنان مورد تایید حکومت‌ها و باقی ادیان مورد منع حکومت‌ها بوده‌اند.
مطابق اصول ۱۲ و ۱۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دین رسمی کشور اسلام و شیعه ۱۲ امامی است. ادیان زرتشتی، مسیحی و یهودی، در ایران از آزادی کامل در مورد به جا آوردن دستورات و مراسمات دینی خود برخوردارند و در قانون اساسی به رسمیت شناخته شده‌اند. همچنین مذاهب اسلامی غیر شیعه، یعنی مذاهب اهل تسنن که حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و زیدی هستند نیز در اجرای مراسم دینی و احوال شخصیه تابع قواعد ادیان و مذاهب خود می‌باشند و آزادی عمل خواهند داشت.
احوال شخصیه چیست؟
احوال شخصیه مجموعه اوصافی است که در طول زندگی انسان کسب می‌کند و به نوعی جزئی از هویت و حیات اوست. این اوصاف هیچ ارتباطی با جایگاه و موقعیت اجتماعی و شغلی فرد ندارد و قابل تقویم و مبادله با پول نیست. قانون ازدواج، طلاق و نسب را از مصادیق احوال شخصیه و مسائلی مانند ارث را از آثار آن می‌داند.
ماده ۶ و ۷ قانون مدنی به ما نشان می‌دهد که احوال شخصیه در سیستم حقوقی ایران تابع خون است و نه خاک. هر شخصی که ایرانی باشد در هر جای دنیا هم هم زندگی کند باید در رعایت احوال شخصیه خود تابع مقررات کشورش باشد و همچنین هر کدام از اتباع خارجی ولو اینکه در کشور ایران باشند، در مورد احوال شخصیه تابع مقررات کشور خود خواهند بود. این سیستم در مورد ادیان و مذاهب گفته شده نیز برقرار است.
احوال شخصیه ایرانیان مسلمان شیعه ۱۲ امامی به طور کامل در قانون مدنی ایران آمده است. در واقع این موارد از بدو تولد تا ازدواج و تشکیل خانواده و مرگ و پس از مرگ برای انسان تعیین تکلیف کرده است. احوال شخصیه در بسیاری از کشورها که قوانین آن بر اساس احکام دینی نوشته شده است، پیرو دستورات آن دین است. به همین دلیل هم در کشور ما احوال شخصیه ایرانیان مسلمان شیعه ۱۲ امامی از سایر ادیان و مذاهب جدا شده است.
در واقع ما نمی‌توانیم با قواعد اسلامی برای پیروان ادیان دیگر که در قانون اساسی به رسمیت شناخته شده حکمی بدهیم و تشریفاتی به جا بیاوریم. پس بهترین تصمیم آن است که در حدود احوال شخصیه و نه بیشتر، به ادیان زرتشتی، مسیحی، کلیمی و مسلمانان اهل سنت اجازه دهیم تا دستوران دینی خود را به جا بیاورند. در واقع در دین ما همواره تاکید شده است که احترام پیروان ادیان دیگر را حفظ کنیم و در حدود احکام شرعی با آنان رفت و آمد داشته باشیم.
اقلیت‌های دینی و مذهبی در ایران
همانطور که گفته شد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، سه دین زرتشتی، مسیحی و یهودی را در کنار مذاهب اهل سنت به عنوان اقلیت‌های دینی و مذهبی به رسمیت می‌شناسد. این رسمیت در داشتن نماینده در مجلس شورای اسلامی، حضور در شوراها و تشکلات دولتی و داشتن مراجع ذی‌صلاح مخصوص به هر کدام از اقلیت‌ها، نمود پیدا می‌کند. ما در این مطلب به بررسی تک تک این ادیان و نهادها و مراجع مربوطه در موضوع احوال شخصیه خواهیم پرداخت.
زرتشتی، دینی به گستره تاریخ
زرتشتیان ایرانی که بیشتر در استان‌های مرکزی و جنوبی ایران سکونت دارند، طبق سرشماری‌های صورت گرفته در سال ۱۳۹۵ زرتشتیان چیزی حدود ۲۰۰ هزار نفر بوده است. احوال شخصیه زرتشتیان در مسائلی مانند ازدواج و طلاق بسیار شبیه به ما می‌باشد و جزئیاتی در آن متفاوت است.
آیین‌نامه احوال شخصیه زرتشتیان در ۶۹ ماده و با تایید رهبر مذهبی این دین، در مورد اموری مانند ازدواج و طلاق، فرزندخواندگی و نسب و همچنین فوت و ارث تعیین تکلیف کرده است. محاکم ما نیز در صورت وجود پرونده‌هایی از اقلیت‌ها می‌بایست از مراجع دینی آنان حکم اختلاف را پرسیده و مطابق آن تصمیم بگیرند.
مسیحیان و یهودیان در ایران
سابقه حضور این دو دین در کشور به زمان باستانی بر می‌گردد و در سال‌های معاصر تعداد جمعیت این دو اقلیت همواره دستخوش تغییر و تحولاتی بوده است.
مسیحیان پروتستان تعدادشان در ایران بیشتر از سایر مذاهب مسیحی است و به همین جهت هم آیین‌نامه‌ای تحت عنوان مقررات احوال شخصیه مسیحیان پروتستان ایران در ۲۹۵ ماده و در تاریخ ۳/۷/۱۳۸۷ برابر با ۲۴ سپتامبر ۲۰۰۸ میلادی به تصویب آقایان کشیش و هیأت‌های مدیره کلیساهای پروتستان ایران رسید که پس از ترجمه رسمی در قوه قضاییه نیز پذیرفته شد. در صدر آیین‌نامه آمده که با مقررات و نظم عمومی ایران مغایرت نداشته باشد و در نهایت قابل استناد در تمامی محاکم دادگستری است.
در مورد کلیمیان اما اوضاع به قدری متفاوت‌تر است. تا کنون هیچ نوع آیین‌نامه‌ای از سوی انجمن کلیمیان ارائه نشده است و برای همین هم هیچ نوع قوانین مدون و کتبی در مورد احوال شخصیه این اقلیت دینی وجود ندارد. به همین جهت هم در مورد دعاوی احوال شخصیه کلیمیان ایرانی، محاکم موظفند به صورت موردی از مقام مذهبی یهودی سوال کرده و مطابق دستور وی اقدام به صدور حکم نمایند. در مورد مسیحیت و زرتشتی دادگاه فقط در صورتی که حکم خود را نتواند از آیین‌نامه‌ها صادر کند به مقام مذهبی رجوع خواهد کرد.
در مورد مذهب سنی هم در کشور ما مقامات مذهبی وجود دارد که در مورد احکام شرعی این افراد می‌توان به آنان مراجعه کرد.
صابئین اقلیتی کم جمعیت در جنوب ایران
مندائیان یا صابئین از جمله ادیان ابراهیمی هستند که پیروان یحیی تعمیددهنده‌اند. این افراد بیشتر در جنوب کشور سکونت دارند و آیین‌های مذهبی خود را نیز دارند. لباس آنان سفید است و عباداتشان در آب پاک رودخانه انجام می‌گیرد. چند سال پیش به فتوای مقام رهبری، این دین ابراهیمی به رسمیت شناخته شد و هر چند در قانون اساسی نیامده اما مطابق قرآن داد و ستد مسلمانان با آنان جایز است. ضمن آن که در حدود نظم عمومی و اخلاق حسنه در به جا آوردن احوال شخصیه پیرو قواعد دینی خود هستند. این اقلیت هم آیین‌نامه تصویب شده‌ای برای احوال شخصیه خود ندارد اما پیش‌نویس آن به هیات دولت تقدیم شده و در انتظار رسیدگی است.
روند قانونی رسیدگی به دعاوی احوال شخصیه اقلیت‌های دینی و مذهبی ایرانی
رسیدگی در مورد احوال شخصیه ایرانیان غیر مسلمان غیر شیعه تا قبل از تصویب قانون حمایت از خانواده ۱۳۹۱، به این صورت بود که دادگاه‌های عمومی به طور کلی به این دعاوی رسیدگی می‌کردند و مرجع خاصی برای رسیدگی به دعاوی موضوع قانون خانواده برای اقلیت‌های دینی و مذهبی در ایران نبود.
بعد از تصویب این قانون و به موجب ماده ۴ آن مراجع قضایی اختصاصی برای رسیدگی بهتر و تخصصی‌تر به احوال شخصیه ایرانیان غیرمسلمان شیعه تشکیل شد. با وجود آیین‌نامه‌ها در مورد برخی از این ادیان، دادگاه باید برای رسیدگی اول به آنان رجوع کرده و در صورت عدم توانایی برای پیدا کردن حکم به مقام دینی رجوع کند تا دستور وی را در مورد پرونده جویا شود. در مورد ادیانی مانند کلیمیان که آیین‌نامه مصوبی وجود ندارد، مراجعه موردی در خصوص پرونده انجام میشود.
تبصره ماده ۴ قانون حمایت خانواده: به دعاوی اشخاص موضوع اصول ۱۲ و ۱۳ قانون اساسی، حسب مورد طبق قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه در محاکم مصوب ۱۳۱۲ و قانون رسیدگی به دعاوی مطروحه راجع به احوال شخصیه و تعلیمات دینی ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی مصوب ۱۳۷۲ مجمع تشخیص مصلحت نظام رسیدگی میشود.
قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه در محاکم مصوب ۳۱ تیر ماه ۱۳۱۲ شمسی وضعیت کلی ملاک قرار دادن دین را در دعاوی احوال شخصیه مشخص نموده است.
ماده واحده – نسبت به احوال شخصیه و حقوق ارثیه و وصیت ایرانیان غیر شیعه که مذهب آنان به رسمیت شناخته شده محاکم باید قواعد و عادات مسلمه متداوله در مذهب آنان را جز در مواردی که مقررات قانون راجع به انتظامات عمومی باشد به طریق ذیل رعایت نمایند:
در مسائل مربوطه به نکاح و طلاق عادات و قواعد مسلمه متداوله در مذهبی که شوهر پیرو آن است.
در مسائل مربوطه به ارث و وصیت عادات و قواعد مسلمه متداوله در مذهب متوفی.
در مسائل مربوطه به فرزندخواندگی عادات و قواعد مسلمه متداوله در مذهبی که پدرخوانده یا مادرخوانده پیرو آن است.
همچنین تصمیمات مراجع عالی اقلیت‌های دینی مذکور در امور حسبی و احوال شخصیه آنان از جمله نکاح و طلاق، معتبر و توسط محاکم قضایی بدون رعایت تشریفات، تنفیذ و اجرا میشود.
توجه به آیین‌نامه‌ها، نظر مقامات مذهبی و قوانین عرفی دین برای دادگاه ضروری است و دادگاه صلاحیت عدم تنفیذ حکم مقامات دینی را ندارد و باید مادامی که آن حکم با نظم عمومی و اخلاق حسنه تعارضی ندارد حتما آن را تنفیذ کند.