نگاهی به معماری مدرسه فیروزبهرامِ زرتشتیان

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، کلیسا، کنیسه و پرستشگاه‌های زرتشتی و مسجد که در کنار هم قرار دارند و آرامش و صلح را القا می‌کنند. در این خیابان مدارسی هم برای ادیان مختلف وجود دارد، از جمله مدرسه فیروزبهرام که خاص زرتشتیان است. این گزارش نگاهی است به تاریخچه و معماری این مدرسه.

سال‌های اول قرن چهاردهم سال‌های رشد سریع و تحولات بزرگ در کشور بود. نظام و نهادهای سنتی در حوزه‌های مختلف و از جمله در زمینه فرهنگ باید دگرگون می‌شدند و به سرعت جایشان را به نظام‌های مدرن می‌دادند. مدرسه فیروزبهرام هم از مدارسی بود که با سبک جدید و برای زرتشتیان ساخته شد.

تاریخ شروع ساخت آن ۱۸ اردیبهشت ۱۳۱۱ است و بانی‌اش زرتشتی‌ای است به نام «بهرام جی بیکاجی» که آن را به یاد پسر از دست‌رفته‌اش «فیروزبهرام بیکاجی» در زمین زرتشتیان بنا کرد. در ساخت آن اردشیر کیامنش و ارباب کیخسرو شاهرخ نظارت داشتند و آن را در دی‌ماه همان سال به پایان رساندند. «رضا موسوی»، تهران‌شناس و کارشناس مرمت بناهای تاریخی، موقعیت شهری این مدرسه را با همتای دخترانه‌اش، مدرسه انوشیروان عادل، مقایسه می‌کند: «ویژگی مدرسه فیروزبهرام در برابر دبیرستان انوشیروان عادل در این است که فیروزبهرام در بافت تاریخی تهران ساخته شده است.

در موقعیت خاصی هم قرار گرفته است. به دلیل اینکه در خیابانی است که مظاهر ادیان گوناگون قرار دارد. معبد زرتشیتیان، کلیسای حضرت مریم(س)، کنیسه حییم و مسجد حضرت ابراهیم(ع) هم در همین خیابان هستند. به همین نسبت فضاهای آموزشی مربوط به این ادیان هم وجود دارد. مثلاً روبه‌روی دبیرستان فیروزبهرام مدرسه دخترانه ارامنه قرار دارد.»

تشابه کتابخانه مجلس و مدرسه فیروزبهرام

معماری مدرسه فیروز بهرام مربوط به پهلوی است و همان‌طور که گفته شد، ارباب کیخسرو شاهرخ بر ساخت آن نظارت داشته و به همین دلیل شباهت‌هایی بین معماری این بنا و کتابخانه مجلس و ساختمان مرکزی بانک ملی وجود دارد.

قبل از اینکه وارد ساختمان شوید، روی دیوار با نوشته‌ای روبه‌رو می‌شوید که از سوی ارباب کیخسرو شاهرخ نوشته شده و اطلاعاتی درباره ساخت این مدرسه می‌دهد: «این دبیرستان که از دهش رادمنش بهرامی‌جی بیکاجی به یادگار فرزند روانشادش فیروز که در آغاز شهریور ۱۲۷۴ خورشیدی برابر با ۲۲ آگوست ۱۸۹۵ میلادی در بمبئی زاییده شده و در هشتم دی ماه ۱۲۹۴ برابر با ۲۹ دسامبر ۱۹۱۵ جهان را بدرود گفته است، به نام دبیرستان فیروزبهرام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۱۱ روی زمین انجمن زرتشتیان پایه‌گذارده شده و به سرپرستی نیک‌اندیش اردشیر کیامنش ساخته و به رهنمونی و دستیاری این بنده آغاز و انجام و در دوم دی ماه ۱۳۱۱ خورشیدی گشایش یافته برای برخورداری نونهالان و پاس و پایندگی جاویدانی به انجمن زرتشتیان تهران واگذار شد.»

نمای بیرون ساختمان آجری است که از مشخصه‌های اصلی ساختمان محسوب می‌شود. رضا موسوی می‌گوید: «طراحی بنا الهام‌گرفته از معماری ایران قدیم است و مهم‌تر از همه آجرکاری‌های بسیار زیبای آن است. اگر بخواهیم از یک بنا با آجرکاری باکیفیت خوب اسم ببریم، همین بناست. بنا کاملاً متقارن است. قاب‌بندی‌ها، پنجره‌ها و نماها و قوس‌ها و هرچه که هست، در تقارن کامل است. سعی شده بنا به شیوه کلاسیک طراحی شود. ویژگی خاصی از نظر معماری در آن دیده نمی‌شود. آنچه مهم است، تزیینات وابسته به معماری از جمله آجرکاری است. به غیر از آجرکاری، گچ‌کاری و تزیینات چوبی و ستون‌های قابل‌توجهی دارد. سقف بنا هم زیباست. به جزئیات بسیاری دقت شده و این موضوع در معماری قابل اهمیت است.»

او می‌گوید به دلیل اینکه بنا در بخشی از معبد زرتشتیان ساخته شده، چندان فضاسازی خاصی ندارد. رضا موسوی از معماری ملی صحبت می‌کند و می‌گوید در ساخت این بنا نگاهی به این سبک معماری داشته‌اند: «این مدرسه مربوط به دوره‌گذار است. یعنی در دوره‌ای ساخته شده که وارد معماری مدرن دوره پهلوی نشده‌ایم و هنوز از معماری سنتی دوره قاجار هم نگذشته‌ایم. به همین دلیل، همچنان قوس‌هایی بالای پنجره‌ها وجود دارد که در معماری صفوی و قاجار هم می‌بینیم. ولی در برابر، ایوان فوق‌العاده جذابی دارد به اضافه ستون‌های ظریف و دقیقی که در آن طراحی شده است. در عین حال که مدرسه بزرگی نیست، جزئیات دقیقی در آجرکاری، کاشیکاری و در تناسبات نما دارد.

معمار کاخ‌های سعدآباد

معمار بنا شخصی به نام جعفرخان معمارباشی است که به جعفرخان کاشانی معروف است. در بازار تهران هم در مسجدجامع و هم در مسجد سپهسالار کار کرده است. جالب است زمانی که به تهران می‌آید به او کار داده نمی‌شود. به او اجازه نمی‌دهند سراغ ساخت بناهایی مثل مسجد و مدرسه برود و حتی کسانی که در کار ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار بودند، او را به کار نگرفتند.

گفته می‌شود او پیش سپهسالار رفت و از او درخواست کرد مسئولیت ساخت قسمتی از مسجد یا مدرسه سپهسالار را به او بدهد. او هم موافقت کرد و مسئولیت ساخت راهروی توالت مجموعه را به استاد جعفر معمارباشی داد. معمارباشی هم پرده‌ای روی آن قسمت کشید و خواست کسی در کارش دخالت نکند. به نوشته «عبدالحجت بلاغی» در کتاب «تاریخ تهران»، ۱۳۵۰، جعفرخان معمارباشی در طی ۲۵ روز در این راهرو هفت سقف معلق مانند هفت کاسه را اجرا کرد.

کار مورد قبول سپهسالار قرار می‌گیرد و حتی به او یک عبا و صد تومان پول می‌دهد و به سازندگان مسجد و مدرسه امر می‌کند از آن پس همه زیر دست او کار کنند. با این پیشینه است که او مدرسه فیروزبهرام را هم طراحی و معماری می‌کند. به گفته رضا موسوی، بعدها رضاشاه هم از او در ساخت مجموعه کاخ‌های سعدآباد استفاده می‌کند. او می‌گوید: «ویژگی جعفرخان این بود که فقط طراحی نمی‌کرد. خودش هم بالای سر کارگر می‌ایستاد و کار می‌کرد.»

انجمن‌های فرهنگی فیروزبهرام

در مدرسه فیروزبهرام یک انجمن ادبی فعال بوده است. این انجمن شاخه‌های متخلفی داشته از جمله کمیسیون نمایش، کمیسیون موسیقی، کمیسیون نشریه، کمیسیون هنرهای زیبا و کمیسیون کتابخانه. انجمن ادبی دبیرستان در سال تحصیلی ۱۳۱۹‌ـ ۱۳۲۰ تشکیل شده که اصرار چند نفر از دانش‌آموزان باعث این اتفاق بوده است. نخستین رئیس این انجمن هم اسماعیل پوروالی بود که بعدها سردبیر روزنامه «روزگارنو» شد. اما درباره کمیسیون‌های مختلف این انجمن باید گفت کمیسیون نمایش هر سال نمایش‌هایی را اجرا می‌کرد که توسط خود دانش‌آموزان دبیرستان آماده شده بودند.

این کمیسیون در سال ۱۳۲۳ با کمک «غلامحسین صالحیار» و «منوچهر انور» تشکیل شد. کمیسیون موسیقی به دو گروه موسیقی شرقی و غربی تقسیم شده بود و در برنامه‌های مختلف اجرای موسیقی داشت. در این مدرسه نشریه‌هایی هم منتشر می‌شد که کمیسیون نشریه‌بانی آن بود. از جمله نشریه‌های آذرخش، شعله بهرام و سالنامه فیروزبهرام. کمیسیون هنرهای زیبا هم در زمینه هنرهای تجسمی ‌فعال بود و دانش‌آموزانی که در این زمینه استعداد داشتند، در آن فعالیت می‌کردند. در مورد کمیسیون کتابخانه جالب است که «ایرج افشار» در زمان تحصیلش در این مدرسه تصدی آن را برعهده داشته است.

رضا موسوی درباره این انجمن‌ها می‌گوید: «در تمام دنیا گروه‌هایی که از نظر مذهبی در اقلیت هستند، انسجام بیشتری دارند و فعال‌ترند. انگار که کمتر بودن تعدادشان باعث شده کارهای بیشتری انجام دهند. به همین دلیل، از هر ساختمان و بنای کوچکی که در اختیارشان قرار داده می‌شود، به بهترین شکل استفاده می‌کنند. مثلاً ارمنی‌های ایران فعالیت‌های بیشتری از ارمنی‌های ارمنستان دارند. زرتشتیان هم از تمام فضای محدود به خوبی استفاده کردند. مدرسه زرتشتیان هم، بنا به همین استدلال، در همان فضای محدود انجمن‌های مختلف تشکیل داده بوده است.»

دو بار مرمت

در این سال‌ها مدرسه فیروزبهرام دو بار مرمت شده است. «رضا موسوی»، کارشناس مرمت بناهای تاریخی، می‌گوید: «نخستین بار سال ۷۵ این مدرسه را مرمت کردیم. بعد هم در سال ۸۶ از طرف سازمان میراث فرهنگی در معبد زرتشتیان کار کردیم و بعد از یک سال که بنا ثبت شد، در سال ۸۷ مدرسه هم مرمت شد.»