عمومی‌شدن آیین‌های سفره و سلب عاملیت از زنان + تصاویر
انتقال سفره از اتاق خانه به صحن حرم؛
گزارش محسن‌حسام مظاهری، نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی از اجرای آیین سفره حضره رقیه(س) در اماکن مذهبی.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، روند عمومی‌شدن آیین سفره و اجرای آن در اماکن مذهبی در این چند سال از جغرافیای تشیع ایرانی هم فراتر رفته و ازجمله به تشیع عراقی و تشیع شامی نیز سرایت کرده است.
سفره‌ها یک شاخه‌ی مهم از آیین‌های فرهنگ عامه اند؛ سفره‌هایی که نوعاً به قصد طلب حاجت و در قالب نذر پهن می‌شوند و هرکدام تقویم زمانی و آداب و تشریفات و فرهنگ مادی مخصوصی دارند؛ از رنگ سفره تا ترکیب خوراکی‌ها و چینش آن‌ها و اذکار و اورادی که افراد حین نشستن دور سفره می‌خوانند. در آیین زردشتی و به‌طور کلی در فرهنگ ایرانی از دوره‌ی پیش از اسلام، سفره‌ها جایگاه مهمی داشته‌اند.
مشهورترین سفره که بازماند‌ه‌ی فرهنگ ایران پیش از اسلام است، «خوان نوروزی» یا همان «سفره‌ی هفت‌سین» است که امروزه هم به‌عنوان یکی از آیین‌های فراگیر آغاز سال نو رواج دارد. «سفره‌ی بی‌بی‌سه‌شنبه» دیگر نمونه‌ای است که قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد.
رقابت برسر پهن‌کردن «بزرگترین سفره»ی حضرت رقیه در هفته‌ی اخیر (از تهران تا کاشان، از قم تا رشت، از همدان تا کربلا)
پس از ورود اسلام، سنت ایرانی سفره مشابه بسیاری از دیگر آیین‌ها و رسوم باستان در قامت آیین‌های اسلامی و بعدتر شیعی بازسازی شده و استمرار یافت. به‌عنوان نمونه می‌توان فهرستی از سفره‌های شیعی مانند «سفره‌ی امام حسن»، «سفره‌ی ابوالفضل»، «سفره‌ی حضرت خضر» و «سفره‌ی رقیه» را نام برد (برای آشنایی بیشتر با سفره‌های مذهبی، نک: مدخل «سفره» در دانشنامه‌ی «فرهنگ سوگ شیعی»).
علاوه بر این سفره‌های عمومی و مشهور، در مناطق مختلف کشور، نمونه‌های متعددی از سفره‌های مذهبی و نذری را می‌توان سراغ گرفت که آدابی متأثر از اقلیم فرهنگی آن منطقه دارند (مانند «یاشیل سفره» در اردبیل).
تصاویری از اجرای آیین سفره‌ی رقیه در بین‌الحرمین – امسال ( خبرگزاری حوزه)
از حیث جنسیتی، آیین‌های سفره را باید نوعاً در زمره‌ی آیین‌های زنانه و از حیث مکانی نیز در زمره‌ی آیین‌های خانگی دسته‌بندی کرد. سفره‌ها بیشتر موردعلاقه‌ی زنان بوده و برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان در آن‌ها زنان و دختران بوده‌اند. معمولاً هم این آیین در منازل و محیط‌های خصوصی و به‌صورت تک‌جنسیتی و بدون حضور مردان برگزار می‌شده است. تشریفات و آداب سفره‌ها نیز با ذایقه‌ی زنانه سازگاری تام دارد.
تصاویری از برگزاری آیین سفره‌ی رقیه؛ تهران ـ میدان امام حسین – شهریور امسال (خبرگزاری‌های آنا و صداوسیما)
یکی از تغییراتی که در سال‌های اخیر در فرهنگ آیینی شاهد هستیم، خروج آیین سفره‌های مذهبی از جایگاه سنتی خود به‌عنوان آیینی خانگی ـ زنانه و برگزاری آن‌ها در فضاهای عمومی (مذهبی، شهری و…) و با حضور همه‌ی مردم و همراه با تبلیغات رسانه‌ای است. در این عمومی‌سازی، که می‌توان آن را مصداقی از روند «فربهی مناسکی» دانست، متولیان بقاع و اماکن متبرکه و دیگر سازمانهای مذهبی پیشگام بوده‌اند. این روند که از سال ۱۳۹۲ و از حرم حضرت معصومه آغاز شد، در این سال‌ها توسعه‌ی بسیاری یافته و در بسیاری از شهرها اجرا می‌شود. این توسعه چنان با سرعت و گسترده رخ داده که در این چند سال پهن‌کردن سفره‌های مذهبی در مناسبت‌های خاص به رقابتی بین متولیان سازمانهای مذکور مبدل شده است. به‌گونه‌ای که طبق آمار اعلامی «مجمع جهانی حضرت رقیه» در روزهای اخیر در بیش از ۳۵۰ نقطه برگزار شده است. و این تازه با لحاظ شرایط کرونایی امسال و محدودیت‌هایی است که برگزاری اجتماعات داشته‌اند.
تصاویری از برگزاری آیین سفره‌ی رقیه(س)؛ قم – مجاور حرم حضرت معصومه(س) – شهریور امسال (خبرگزاری مهر)
طبیعتاً ورود بانیان سازمانی به عرصه‌ی برگزاری این آیین، سفره‌ها را شکل و شمایل و ابعادی متفاوت با مدل بانیان شخصی و خصوصی بخشیده و روز به روز بر تجملات و تشریفات پرهزینه‌ی آن‌ها افزوده است. ماحصل این روند، تبدیل سفره‌های کوچک و خانگی به سفره‌های بزرگ و گسترده‌ی سازمانی بوده است.
نمونه‌هایی از تبلیغات خیابانی آیین سفره‌ی رقیه (س) در شهرهای مختلف
تغییر دیگری که این عمومی‌شدن سفره‌ها به دنبال داشته، افزوده‌شدن اجزا و تشریفات جدید به آداب این آیین است. تشریفاتی که عملاً سفره را از یک آیین مستقل به جزیی از مراسم عزاداری تبدیل کرده است. یکی از این اجزای جدید، مداحی و روضه‌خوانی حرفه‌ای است.
در شکل خانگی برگزاری سفره، یک نفر مجلس‌گردان حضور دارد که به اقتضای مجلس، گاهی شعر یا دعا و… می‌خواند. برخلاف سنت روضه‌های زنانه که گاهی در آن‌ها مردان برای مداحی حضور دارند، مجلس‌گردانان سفره‌ها نوعاً از زنان‌اند. اما این ویژگی طبعاً با اجرای این آیین در فضاهای عمومی تغییر کرده و مداحان مرد در جایگاه مذکور قرار گرفته‌اند. مشابه این تغییر در چیدن سفره و تدارکات مراسم نیز رخ داده است.
طبیعتاً محدودیت‌های عرفی به‌ویژه در اماکن مذهبی و زیارتی، به زنان امکان چندانی برای نقش‌آفرینی در اجرای آیین‌های عمومی نمی‌دهد. به‌عبارت دیگر، در اثر تغییر در فرهنگ اجرای آیین‌های سفره، عاملیت زنان در برپایی این آیین‌ها به‌کلی از ایشان سلب شده و نقش آیین‌گزاری آن‌ها به مردان واگذار شده است.
حدود یازده سال پیش در سفر به سوریه از حرم حضرت رقیه در دمشق بازدید کردم. حرم حضرت رقیه، بیش از حرم حضرت زینب فضایی آشنا و “ایرانی” داشت و شبیه به فضای بقاع و حرم‌های ایران بود.
یکی از نکاتی که توجهم را جلب کرد، فرهنگ مادی زیارت حضرت رقیه بود که با کودک‌بودن صاحب حرم تناسب داشت. داخل ضریح پر بود از عروسک‌های کوچک و اغلب دخترانه و یک شکل که در مغازه‌های اطراف حرم به فروش می‌رسید. عروسک‌هایی که گویی زائران با اعتقاد به زنده‌بودن مَزور خود برای او برده بودند.
روند عمومی‌شدن آیین سفره و اجرای آن در اماکن مذهبی در این چند سال از جغرافیای تشیع ایرانی هم فراتر رفته و ازجمله به تشیع عراقی و تشیع شامی نیز سرایت کرده است. به‌عنوان مثال به اجرای این آیین در اماکن مقدس عراق و سوریه توسط متولیان این اماکن می‌توان اشاره کرد.
بحث رقابت متولیان سازمانهای مذهبی و تولیت‌ها در برپایی هرچه باشکوه‌تر این آیین و استفاده‌ی تبلیغاتی از این اقدام با اوصافی چون «بزرگترین» و «گسترده‌ترین» و نیز منافع سیاسی و اقتصادی فراوان این آیین‌ها برای بانیان سازمانی بحث دیگری است که مجالی مستقل می‌طلبد.