عزاداری به شیوه فعلی، مسئولیت‌گریزی اخلاقی در پی دارد
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب:
حجتالاسلام والمسلمین مهراب صادق‌نیا گفت: در بین همه مناسک ملی و مذهبی هیچ چیزی به اندازه عاشورا ایرانیان داخل و خارج از کشور را دور هم جمع نمی‌کند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، حجتالاسلام والمسلمین مهراب صادق‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، در نشست علمی «گفتمان اخلاق مناسک شیعه» که از سوی خانه قرآن و عترت سیده نفیسه برگزار شد، اظهار کرد: با وجود شیوع کرونا، عزاداری و سوگواری‌ها در حال انجام است. این مناسک باید در برساخت نظام اخلاقی شیعیان تاثیر داشته باشد، زیرا اگر یک پدیده فرهنگی کارکرد خود را از دست بدهد حذف خواهد شد. مناسک سوگواری مستند به ادبیاتی که در قالب سخنرانی، مداحی، شعرگویی و نوشتن مقالات تولید کرده هر کدام تأثیر اخلاقی خاصی داشته است.
وی افزود: سوگواری پیشینه تاریخی دارد و ماجرای کربلا عمدتا وقایع‌نگاری شده است؛ در دوره‌ای جنبه اعتراضی به خود گرفت و در دوره دیگری، سوگواری رویکرد عرفانی پیدا کرد. در دوره صفویه گفتمان سوگواری بیشتر توجیه سیاست‌های حکومت و تقویت پایگاه مردمی آن بود. در دهه ۱۳۴۰ رویکرد عزاداری ها ایدئولوژیک بود تا به انتقاد از وضع موجود بپردازد و در دوره جنگ رویکرد حماسی داشت و بعد از جنگ، قرائت‌های تکثری از گفتمان عزاداری به وجود آمد.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: عزاداری در شرایط فعلی چند اثر بر نظام اخلاقی شیعه گذاشته است. اولین اثر نوعی مسئولیت‌گریزی اخلاقی و فرافکنی است، یعنی مناسک کنونی به مخاطبان القا می‌کند که بخشودگی اهل گناه در روز محشر صرفاً با گریه کردن برای امام حسین(ع) پیوند دارد. اگر قرار است انسان به رستگاری اخلاقی برسد، با شفاعت کسانی است که شما برای آنها سوگواری می‌کنید و این درک شاید مستند به ظاهر بسیاری از روایات باشد و مورد پذیرش نهاد دین نباشد، مثلاً قرآن کریم فرموده: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَى»؛ هیچ کسی بار دیگری را بر دوش نمی‌کشد یا فرموده است: «و علیکم انفسکم»؛ نهاد دین این فهم از مناسک را به چالش می‌کشد ولی آنچه در ذهن حاضران در این مناسک اعم از مداح و سخنران و سینه‌زن و چای‌ریز می‌گذرد این است که این حضور او را اهل سعادت می‌کند، بدون اینکه چندان مراقب تهذیب نفس خود باشد.
وی افزود: برخی باور دارند که فلان شاعر به خاطر سرودن چند بیت شعر در وصف ائمه(ع) یا فلان مداح با خواندن چند مداحی برای اهل بیت(ع) سعادت اخروی خود را تضمین کرده است. به همین دلیل سخنرانان، مداحان و شاعران مناسک سوگواری همیشه از اتوریته اخلاقی در ذهن کنشگران این مناسک برخوردارند. با وجود اینکه نهاد دین بر این تأکید می‌کند که سعادت فرایندی دائمی است و افراد ممکن است در کسری از ثانیه تمام دستاوردهای معنوی و خیرات خود را از دست بدهند و هبوط کنند. در ادعیه می‌خوانیم: «اللهم لا تکلنی طرفه عینا ابدا»؛ یا نقل شده که یکی از همسران پیامبر(ص) شب از خواب بیدار شد و دید پیامبر(ص) در اتاقشان نیست و وقتی پیگیر شد دید که ایشان در گوشه‌ای صورت بر خاک گذاشته و می‌گوید که خدایا، مرا لحظه‌ای به خودم وامگذار یا در ماجرای حضرت یوسف(ع) قرآن کریم در آیه ۵۳ این سوره «وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ» از قول ایشان فرمود که و من نفس خود را تبرئه نمى‌کنم، چراکه نفس قطعا به بدى امر مىکند مگر کسى را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است.
رستگاری فرایندی مستمر است
صادق‌نیا بیان کرد: گفتمان اساسی دین درباره مسئولیت اخلاقی ما در فرایند رستگاری است، یعنی رستگاری فرایندی مستمر و کاری دشوار است. در روایت بیان شده که وقتی فرشته مرگ به سراغ حضرت نوح(ع) آمد در سایه دیواری نشسته بود. نوح خطاب به عزرائیل گفت که چقدر زود سراغ من آمدی و عزرائیل به او گفت که این عمر طولانی را چگونه می‌دانی؟ او گفت که به اندازه رفتن من از سایه به زیر آفتاب بود. فرشته مرگ به نوح گفت دوره‌ای می‌آید که عمر انسان‌ها ۷۰ سال و ۸۰ سال خواهد بود و نوح فرمود که من اگر جای آنها بودم، همه عمرم را در سجده و عبادت خدا می‌گذراندم. این تصویر از گفتمان اخلاق در دین وجود دارد ولی وقتی وارد عزاداری می‌شویم، فرایند رستگاری به عملی سریع و آنی تبدیل می‌شود.
وی اضافه کرد: در این مناسک تعلیم داده می‌شود که فضیل عیاض سارقی بود که سالها دزدی کرد و بعد در یک لحظه با شنیدن یک آیه متحول شد یا ابراهیم ادهم و بشر حافی با یک برخورد و تعبیر دچار تحول شدند یا در دوره معاصر فلان لات تهران با شنیدن یک جمله از یک منبری به انسان رستگاری تبدیل شد یا فلان فرد با اینکه بدکاره بود ولی چون در عزاداری شرکت کرد به خواب فردی آمد و گفت که من به خاطر حضور در عزاداری از عذاب نجات یافتم. البته بنده در مقام قضاوت درباره این روایات و درستی و غلط بودن آن نیستم، بلکه قصدم نشان دادن تفاوت گفتمان عزاداری با چیزی است که در متون دینی وجود دارد. متون دینی تغییرات یک‌دفعه و ناگهانی را نفی نکرده ولی آن را اصل نمی‌داند و در گفتمان سوگواری به جای اینکه افراد را به مراقبت دائمی از نفس و شیطان دعوت کند، این تصویر را القا می‌کند که انسان با حضور در مناسک عزا می‌تواند به راحتی اهل نجات و رستگاری باشد.
صادق‌نیا گفت: غلظتی از امید به رستگاری در این مناسک تولید می‌شود که باعث رقیق شدن امر اخلاقی در جامعه می‌شود؛ به این معنا که مواردی که در شرایط عادی غیراخلاقی است در زمان عزاداری قابل اغماض است و نباید سختگیری کنیم؛ مثلا سر بریدن گوسفند در منظر اطفال بی‌اخلاقی است و باعث قساوت قلب و خشونت می‌شود ولی در هنگامه این مناسک کسی آن را عیب نمی‌داند یا بلند بودن صدای بلندگو در مراسم عزاداری عیب تلقی نمی‌شود. در پیاده‌روی اربعین امسال از چند روز قبل اعلام شد که مرزها بسته است و کسی حق ندارد از مسیر زمینی برود ولی باز شاهد تساهل بودیم.
وی اضافه کرد: بنده منکر تاثیر مثبت عزاداری بر نظام اخلاقی نیستم و این مراسم موجب هماهنگی و وحدت بیشتر سوگواران در باورهایشان می‌شود و وجدان اخلاقی آنها را زنده‌تر می‌کند و کشش جامعه شیعی افزایش می‌یابد، زیرا هیچ مراسمی به اندازه عزاداری برای امام حسین(ع)، شیعیان و ایرانیان را دور هم جمع نمی‌کند. بنده چندین بار در مراسم عزاداری ایرانیان خارج از کشور حضور داشته‌ام و دیده‌ام افرادی که به سختی روزگار می‌گذرانند، برای شرکت در این مناسک برنامه‌ریزی و پول پس‌انداز می‌کنند. این مناسک باعث افزایش تعهد اجتماعی شیعیان می‌شود. البته در کنار این خوبی‌ها، دو آسیب یعنی رواداری و تسامح اخلاقی و مسئولیت‌گریزی را هم به دنبال دارد و باید همه اینها را کنار هم بگذاریم و تصویری از تأثیر گفتمان عزاداری بر نظام اخلاقی شیعه ارائه دهیم.
عزاداری را سنجه امر اخلاقی قرار ندهیم
صادق‌نیا اظهار کرد: نباید مناسک را به عنوان سنجه امر اخلاقی تعریف کنیم، یعنی باید بدانیم که نظام فقهی و اخلاقی در همه جا از جمله در مناسک هم باید رعایت شود و طوری نباشد که اگر به دلیل عزاداری ترافیک و مزاحمت برای دیگران ایجاد شود، آن را اخلاقی تلقی کنیم، ولی اگر همین موضوع از سوی یک دستفروش یا کسی که ماشینش خراب شده ایجاد شد، آن را غیراخلاقی بدانیم. برای داشتن مناسک بهتر باید از کنش‌های عاطفی آن کم کنیم، زیرا در قیام عاشورا و رفتارهای ائمه(ع) عقلانیت وجود دارد و مناسک هم باید هم‌سنخ با رفتار و شأن ائمه(ع) باشند. تغییراتی هم باید در ادبیات وعاظ و مادحین و صدا و سیما رخ بدهد تا از آفات کم شود و بر محاسن آن بیفزاید، یعنی پروتکل‌های اخلاق‌محور باید برای عزاداری‌ها تعریف شود تا بار عقلانی عزاداری افزایش یابد. کنش‌های عاطفی هیجانی است، لذا اثر آن هم زود از بین می‌رود. سوگواری هم مانند هر عمل دیگری موضوع فقه و اخلاق است و باید از اخلاق و قانون و فقه تبعیت کند.
وی تأکید کرد: ما برای کسانی عزاداری و شادی می‌کنیم که الگوهای اخلاقی ما هستند و اعمال ما باید با اعمال آنها سنخیت داشته باشد و اگر در جایی حس کردیم که حضور در این مناسک تبعیت رفتاری را کاهش می‌دهد باید در آن تردید کنیم. یکی از امتیازات شیعه، داشتن مناسک است و بدین ترتیب شیعه توانسته که انسجام خود را به عنوان یک گروه اقلیت حفظ کند. بیشترین و نخستین مطالعاتی که در مورد شیعه انجام شده متاثر از همین مناسک بوده است. این مناسک ظرفیت دارند که بتوانیم الگوهای اخلاقی خود را معرفی کنیم. عزاداری یک برگ درخشان در دست جوامع شیعی است و باید مراقب باشیم که گرفتار آسیب نشود و اگر آسیبی ذکر می‌شود برای آن است که به خود و مسئولان فرهنگی و متولیان این مراسم هشدار دهیم که از این سرمایه گرانبهای تاریخی مراقبت بیشتری صورت بگیرد.