نگاهی جامع به «درسنامه دین شناسی» اثر نوشته رودریگیس و هاردینگ

به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، درسنامه دین شناسی پژوهشگران دین شناسی را با برجسته ترین رویکردها، نگرش‌ها، دیدگاه‌ها و شخصیت ها در تاریخ مطالعه دین آشنا می کند چرا که نویسندگان با بررسی نگاه های متفاوت همسو یا منتقد دین، پژوهشگران را ترغیب می کنند درباره نظریه ها و روش های مورد بحث به دید انتقادی بنگرند و برجستگی ها و کاستی های هر یک را به درستی بازشناسند.

این کتاب با ارائه جدول های متفاوت در زمینه برجسته ترین شخصیت ها، منبع، رویکردها، جدول های زمانی و فهرست واژگان تخصصی در رشته دین شناسی، منبعی شایسته و برای دانشجویان رشته دین شناسی به مثابه یک متن درسی است.

پژوهشکده ادیان و مذاهب، علاوه بر همت بر آموزش و پژوهش در زمینه ادیان و مذاهب، به منظور آشنایی فرهیختگان حوزه و دانشگاه با رویکردها، نگرش ها و روش های مهم در دین شناسی و نیز تحولات تاریخی و تکاملی در این رشته، ترجمه کتاب درسنامه دین شناسی را در اختیار علاقه مندان قرار می‌دهد.

درسنامه دین شناسی نوشته هیلاری رودریگز و جان اس. هاردینگ دو نفر از اساتید رشته دین شناسی و از جدیدترین آثاری است که در دین شناسی در غرب انتشار یافته و اکنون به قلم سید لطف الله جلالی به فارسی برگردانده شده و در واقع مدخلی بر نحوه مطالعه و تحقیق در دین است.

این کتاب با نگاهی تاریخی به مطالعه دین در طول تاریخ به اختصار بررسی رویکردها و نگرش هایی متفاوت در این رشته می پردازد و مهمترین نمایندگان و شخصیت ها و کتاب ها در هر رویکرد را به خواننده معرفی می‌کند.

روش نویسندگان در ارائه مباحث جالب است. آنان می کوشند در هر حوزه ای دیدگاه ها و نگاه های متفاوت و متقابل را در برابر هم مطرح سازند، به شکلی که خواننده ضمن آشنا شدن با هر دو دیدگاه متقابل، امکان داوری درباره درستی یا نادرستی هر دیدگاه را داشته باشد. همچنین، از آنجا که این اثر به مثابه یک متن درسی برای تدریس در دانشگاه نگاشته شده است.

در این اثر تلاش شده از پرداختن به دیدگاه های کم اهمیت و حاشیه ای اجتناب شود. در عوض، در هر بخش، جدول هایی ارائه شده است که رویکردهایا دیدگاه های اصلی مطرح شده در آن فصل با مرتبط با آن را به شکل خلاصه در اختیار خواننده قرار می دهند. در پایان کتاب نیز جدول‌هایی تهیه شده که مهم ترین پایگاه های اینترنتی مرتبط به این حوزه در غرب و مهم ترین شخصیت ها و آثاری را که لازم است با آنها آشنا باشیم، برای خواننده معرفی کرده و نیز اصطلاحات مهم به کار رفته در کتاب را توضیح داده اند که این امر به لحاظ آموزشی، اهمیت فوق العاده دارد.

درسنامه دین شناسی به لحاظ محتوا جامع است؛ نویسندگان در شش فصل، کوشیده اند مهم ترین رویکردها و منظرها در زمینه دین شناسی را به بحث نهند. فصل نخست کتاب، مباحث مقدماتی نظیر منظرهای مختلف در تعریف دین، تفاوت آموزش دینی و دین شناسی، تفاوت الاهیات و دین شناسی و الگوهایی در مطالعه دین را مطرح می سازد.

در این فصل، نویسندگان با اشاره به اینکه هنوز در میان محققان توافقی بر سر تعریف دین پدید نیامده، به دشواری ها در تعریف دین و مهم ترین تعریف های ارائه شده، می پردازند و سپس دو نوع تحقیق در دین را که در طلیعه این مقدمه به آن اشاره کردیم، تبیین می کنند. در این فصل، تمرکز نویسندگان بر شفاف ساختن مرزهای ادیان شناسی به مثابه یک علم و رشته آکادمیک و تبیین تفاوت های آن با الاهیات و دیگر رشته های مرتبط با آن است

فصل دوم درسنامه دین شناسی به تبیین منظرهای سنتی در مطالعه دین می پردازد و مهم ترین تلاش ها، شخصیت ها و آثار موجود در این زمینه بحث می کند. این منظرها در دو رویکرد عمده فلسفی و الاهیاتی خلاصه می شوند. سیر بحث از رویکردهای فلسفی در یونان باستان آغاز می شود و در ادامه شخصیت ها و رویکردهای مهم در قرون میانه و عصر مدرن در غرب بررسی می شوند.

البته این فصل از فلسفه و رویکردهای فلسفی در شرق نیز غافل نیست. سپس به بحث از رویکردهای الاهیاتی در غرب و شرق می پردازد و سرانجام، از ربط و نسبت الاهیات با دین شناسی و نیز تعامل آن دو در دانشگاه سخن به میان می آید.

فصل سوم، عنوان منظرهای اجتماعی و فرهنگی را به خود اختصاص داده است و به بحث از رویکردهای جامعه شناختی، مردم شناختی، سیاسی و اقتصادی می پردازد. مهم ترین نظریات و نظریه پردازان در این حوزه نظیر داروین و تکامل انواع، بوئاس، ادوارد برنت تیلور، اندرو لانگ، جورج فریزر، مالینوفسکی، کلیفورد گرتز، امیل دورکیم، ماکس وبر و… نقد و بررسی شده اند.

فصل چهارم منظرهای پدیدارشناختی و روان شناختی را در خود جای داده است. در این فصل، ضمن بحثی مقدماتی درباره ربط و نسبت پدیدارشناسی دین با روان شناسی دین، دیدگاه های متفکران برجسته در این دو حوزه نظیر رودلف أتو، وان در لئو، ماکس مولر، میرچا الیاده، نینیان اسمارت، فروید، یونگ، ویلیام جیمز، جوزف کمپ بل، اریک اریکسون و… مطرح شده است.

در پایان این فصل، جدیدترین مباحث در حوزه روان شناسی دین، از جمله ربط آیین بودا با روان شناسی، مطالعات بسیار جدیدتر نظیر الاهیات اعصاب، روان شناسی شناختی و علم سخت مرتبط با آن مورد توجه قرار گرفته است که در نوع خود کاملا جدید و در زبان فارسی اگر بی سابقه نباشد، کم سابقه است. فصل های دوم و سوم و چهارم در حقیقت، محورهای مهم در این کتاب و از اساسی ترین مباحث در دین شناسی به شمار می روند که هرچند ممکن است بخش هایی از آن مباحث در آثار مختلف و پراکنده قابل دستیابی باشند، اما جمع شدن آنها در یک اثر و نیز مباحث جدیدی که به آنها اشاره شد، اهمیت این اثر را مضاعف می سازند.

فصل پنجم درسنامه دین شناسی، حاوی رویکردهای انتقادی در باب دین است که در دو بخش اصلی رویکردهای زنانه نگر (فمینیستی) و رویکردهای عامیانه مطرح شده اند. در این فصل نیز مهم ترین و اثرگذارترین جریان ها مورد بحث واقع شده اند. شاید این فصل، چالش انگیزترین بخش در این کتاب باشد. این چالش انگیزی از دو جهت مورد توجه است: نخست به دلیل نقدها و رویکردهای نسبتا تند برخی از اصحاب این رویکردها از دین و دیگری به دلیل نو بودن مباحث و نقدها.

شاید بسیاری از نقدهای اصحاب این رویکردها در این فصل، به تندی و کوبندگی نقدها و توهین های فروید نسبت به دین نباشند، لیکن از زمان فروید مدتها میگذرد و نقدهای او برای عده ای عادی شده و پاسخ های خود را دریافت کرده اند. اما نقدهای مندرج در این فصل تازگی بیشتری دارند و بدون شک برای امثال مترجم خوشایند نیستند. با این حال، دو امر باعث می شود از اثرگذاری این نقدها تا حدود بسیاری کاسته شود: نخست اقدام نویسندگان در درج دیدگاههای حامی دین و مخالف جریان های ناقد و ارائه پاسخ نقدها از زبان این دسته دوم توجه به این نکته که نباید از نقد هراسید، بلکه باید با آغوش باز از آن استقبال کرد و با پاسخ های محکم و عالمانه و محققانه، از آن نقدها به نفع دین سود جست. مترجم نیز کوشیده است در حد بضاعت خود، در پانویس کتاب به این نقدها – و احیانا اهانتها با رعایت کامل اختصار، پاسخ گوید.

سرانجام فصل پایانی کتاب به ارائه رویکردهای تاریخی و تطبیقی در مطالعه دین اختصاص یافته و در پایان چند مسئله روش شناختی در دین شناسی مورد بحث قرار گرفته است.

براساس این گزاش، چاپ دوم کتاب درسنامه دین شناسی ترجمه سید لطف الله جلالی ترجمه کتاب Introduction to the study of religion نوشته هیلاری رودریگیس و جان اس. هاردینگ به همت انتشارات دانشگاه  ادیان و مذاهب بهار سال ۱۴۰۰ منتشر شده است.