«تکیه افراطی بر اومانیسم» و «نگاه میراثی به دین» از نقاط ضعف حسن حنفی بود

به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، همایون همتی، فیلسوف و دین پژوه معاصر از شاگردان حسن حنفی دوشنبه شب (۱۰ آبان ماه) در وبینار «مروری بر اندیشه های حسن حنفی، فیلسوف مصری معاصر» اظهار کرد: حسن حنفی انسانی خلاق و برخوردار از روحیه علمی آزاد، فردی متواضع، ساده و بی آلایش، دارای اعتماد به نفس بالا، شجاعت و از چهره‌های شاخص امروز فلسفه در مصر بود.

وی به جریان نو معتزلانه اشاره کرد و افزود: معتزلانه یک جریان روشنفکری است که می کوشد بین سیطره دو جریان سکولاریسم، سلفی‌گری و بنیاد گرایی حرکت کند و هم مسلمانی خود را حفظ نماید و هم با جهان مدرن خود را هماهنگ سازد.

جریان معتزلانه فراتر از روشنفکری دینی است

فیلسوف و دین پژوه معاصر با بیان به اینکه این جریان از مرزهای مصر فراتر رفته است، عنوان کرد: به لحاظ اسلام شناسی، الهیات و فلسفه این جریان معروف و بسیار تاثیرگذار بوده و آثار ارزشمندی هم پدید آورده‌اند که نمی توان به راحتی از آن عبور کرد و از دکتر حسن حنفی سخن نگفت.

همتی با تأکید بر ضرورت پرداختن به جریان نومعتزلانه گفت: امروزه برخی کشورهای دیگر از این جریان به عنوان روشنفکری دینی و گاهی نیز نوع اندیشی دینی یاد می کنند و من معتقد هستم که جریان نومعتزله بخشی فراتر، پرتنوع تر و گسترده تر از جریان روشنفکری دینی است.

وی با بیان اینکه اشتراکات و شباهت‌های فراوانی بین این دو جریان روشنفکری وجود دارد، خاطرنشان کرد: ما برای شناخت جریان روشنفکری دینی می توانیم به این جریان نو معتزلانه مراجعه و آشنایی در این زمینه پیدا کنیم.

فیلسوف و دین پژوه معاصر بیان کرد: حسن حنفی با شجاعت در ابراز عقیده آشنایی با جریان های معاصر فکری، فلسفی جهان امروز نگاه نقادانه داشت و در مورد شهید مطهری نیز انتقادهایی داشته، هرچند این انتقادها از شهید مطهری درست نبود، به هر حال به این نگاه نقادانه و هویت فکری او احترام می گذارم.

وی اظهارکرد: حسن حنفی در امارات، مراکش، اروپا و کشورهای حوزه خلیج فارس سخنرانی های زیادی داشت و نوع رفتار مردم با حنفی رفتار شاگرد با مرشد است و میزان نفوذ او در کشورهای اسلامی و عرب زبان بسیار زیاد بود و با متفکران اروپایی در ارتباط بود.

جامعیت علمی

همتی اذعان کرد: یکی دیگر از خصوصیات حسن حنفی جامعیت علمی است؛ او در الهیات، فلسفه و فلسفه اسلامی اروپایی، دین پژوهی، معرفت شناسی، فلسفه های مضاف یا مضاعف، از فیمینیسم گرفته تا جهانی شدن تا سکولاریسم، بنیادگرایی تا جنبش های سلفی و بحث حقوق بشر کار کرده بود.

وی ادامه داد: حسن حنفی یک متفکر انتزاعی اندیش نبود که نسبت به سرنوشت جامعه بی تفاوت باشد و صرفاً در کتابخانه، کلاس درس و دانشگاه حضور داشته باشد بلکه به استعمارزدایی و نظام سلطه جهانی و ظلم هایی که به مسلمانان می شد می اندیشید و مخالف ظلم و ستم به تهی دستان و زیر دستان بود.

همتی با اشاره به اینکه حسن حنفی با آزادگی از مسلمانان و اسلام دفاع می کرد و در برابر غربی ها مرعوب نبود و هیچ ترسی به خود راه نمی داد، اظهار کرد: حمایت از مظلومان ایران و فلسطین و احترام به شخصیت امام با وجود دلخوری ها و انتقاد به عملکرد دولت جمهوری اسلامی و حتی بضی روحانیون از دیگر ویژگی های حسن حنفی بود.

وی تصریح کرد: اهمیت حسن حنفی غیر از خلقیات و شخصیت او این است که به باز تفسیر و روزآمد کردن میراث اسلامی پرداخته است و دغدغه و درد دین داشت.

مردی از جنس زمان

همتی بیان کرد: زیستن در زمانه خود از دیگر ویژگی های او بود، حسن حنفی در روزگار خودش تنفس می کرد  حساسیت‌های این جهان زیستی و معاصر زیستی داشت، در گذشته سیر نمی کرد و بیخود به خیال بافی درباره آینده های دور نمی پرداخت.

وی پرکار بودن حسن حنفی را حیرت انگیز خواند و ادامه داد: در سال های آخر عمرش با اینکه دچار بیماری بود و روی صندلی چرخ دار می نشست، اما در کلاس های درس و کنفرانس شرکت و سخنرانی می کرد.

فیلسوف و دین پژوه معاصر خاطرنشان کرد: حسن حنفی در حوزه مسائل اسلامی از وحی گرفته تا منطق فهم دین و فلسفه زبان، علم کلام تا بحث تاریخ مند بودن اندیشه ها، معرفت شناسی، جایگاه عقل، متن شناسی، نظریه گفتمان بحث تأویل فلسفه اسلامی، اسلام و غرب، غرب شناسی، توجه به اومانیسم، علل انحطاط مسلمانان، بحث جهانی شدن، بحث فمینیسم، سکولاریسم، ارتباط دین و  سیاست، دین و دموکراسی، بجث سنت و بازفهمی آن، حقوق بشر اسلام و غرب؛ درباره همه این موضوعات مصاحبه، مقاله، سخنرانی و تدریس دارد.

وی گفت: حسن حنفی در عین اینکه نوآوری کرده است و راه جدیدی برای کلام گشوده و اما انتقادهایی نیز بر او وارد است.

همتی با اشاره به اینکه یکی از دغدغه‌های او هویت مسلمانان و اینکه نظام سلطه جهانی چگونه هویت مسلمانان را از آنها ستانده است، گفت: دکتر حنفی ملاصدرا و عرفان را قبول نداشت و حتی برای جامعه امروز مضر نیز می دانست و مخالف این نوع نگاه او هستم.

وی اظهار کرد: به اعتقاد من حسن حنفی حکمت متعالی را درست درک نکرده بود و شاید آثار ملاصدرا را نزد استاد یاد نگرفته بود، اگرچه بر آثار ملاصدرا، ابن سینا و فلسفه اسلامی نقدهایی وارد است همچون که به فلسفه های غرب نیزانتقادهایی وارد است اما انتقاد های او وارد نبود.

فیلسوف و دین پژوه معاصر ادامه داد: معتزله یکی از دو فرقه  اصلی کلامی اهل سنت است، (اشاعره و معتزله)؛ معتزله عقل گرا بودند و اشاعه نسل گرا و مخالف فلسفه تعقل استدلالی بودند.

وی با بیان این مطلب که جریان نومعتزله معتقد است که همچون زمان معتزله متون از چین، مصر باستان، ایران باستان وارد و به زبان عربی ترجمه می شد و فضای ذهنی مسلمانان را بر هم می زد که نیاز بود با این جریان مقابله علمی و حمله و هجوم فرهنگی دفن شود، اظهار کرد: امروز نیز در کشورهای اسلامی و عربی از سوی افکار غربی هجوم جدیدی وارد شده که نیاز به استدلال و برهان دارد و متعزله دیگری نیاز است که به شبهات جدید پاسخ درخور و علمی بدهد و خود را نومعتزله نامیدند.

ضرورت توجه حوزه و دانشگاه به جریان نو معتزله

همتی عنوان کرد: در جریان نو معتزله تفاوت هایی با معتزله قدیم است و شباهت هایی که انتظار می رود اساتید و علما حوزه و دانشگاه جریان نومعتزله را بیشتر مورد توجه قرار دهند و باید در زمینه جریان نومعتزله و روشنفکری دینی حوزه و دانشگاه فعال تر وارد شوند.

وی خاطرنشان کرد: هرچند خطاهایی نیز به آثار پرفسور حنفی وارد است که باید در کنار زحمات او و نکات خوبی که مطرح کرده به آنها پرداخته شود.

همتی با اشاره به اینکه حسن حنفی معتقد است باید سنت را بازسازی، بازاندیشی و باز تفسیر کرد، ادامه داد: او گاهی به سنت به معنای هرآنچه به عنوان تمدن اسلامی از گذشته به ما رسیده است نگاه می کرد و گاهی مترادف با دین و گاهی دین را بخشی از سنت می دانست.

وی تصریح کرد: آشفتگی و پراکندگی در آثار حسن حنفی دیده می شود و گاهی روی یک مفهوم متمرکز نمی شود و تعاریف جدیدی به کار می گیرد که این آشفتگی در آثارش کار ارزیابی آثار او را دشوار می کند، اگر دین را میراث بداند این نگاه میراثی سراسر اشکال است.

همتی با اشاره به سخنان حنفی که می گوید دین را باید باز اندیشی و باز فهمی کرد، عنوان کرد: در این زمینه حنفی به خطا رفته است. ما نمی توانیم به قیمت هماهنگ کردن سنت دینی، روزآمد و کارآمد کردن سنت دینی به هر قیمتی دین را با مدرنیته و پست مدرنیته مطابقت دهیم و دست از عقاید برداریم، احیاگری در دین را نمی پذیریم.

فیلسوف و دین پژوه معاصر تصریح کرد: ما معتقدیم دین به لحاظ زمانی به گذشته مربوط است اما به لحاظ پیام، دین زنده و امروزی است و در متن زندگی ما جاری است و ما اعتقادمان این است که اسلام در عین اینکه مربوط به گذشته است، حقانیت هم دارد.

همتی ادامه داد: درباره سکولاریسم جریان نومعتزله باز هم تصویر نادرستی از سکولاریسم به دست می دهد و تصویرمعصومانه از سکولاریسم ترسیم می کنند و سکولاریسم را در سکولاریسم روشی تقلیل می دهند و این فروکاستن مورد تاکید نیست و مخالف آن هستم چراکه سکولاریسم تنها یک روش نیست، عمدتا سکولاریسم فلسفی و سیاسی است که به نفی خدا می انجامد و دیر یا زود سکولاریسم روشی سر از سکولاریسم فلسفی درخواهد آورد که نیاز به تشریح فنی دارد.

تکیه افراطی بر اومانیسم

فیلسوف و دین پژوه معاصر با بیان اینکه یکی دیگر از اشکالات این جریان نومعتزله و دکتر حنفی تکیه افراطی بر اومانیسم است، خاطرنشان کرد: او معتقد است باید اسلام را انسانی کرد مقصود این است این علوم بیش از حد انتزاعی هستند و از زندگی روزمره انسان به دور هستند، باید این علوم را درگیر زندگی روزمره کرد و از آنها برای حل مشکلات عملی جوامع اسلامی استفاده کرد، این تکیه افراطی بر اومانیسم غلط است.

وی اظهار کرد: تئوری حسرت اندیشی و یا آرزو اندیشی که مبتنی بر فرافکنی هستند و حنفی در این زمینه نیز مورد غفلت قرار گرفته و نگاه او درست نیست و در بحث عرفان نیز نظر حسن حنفی درست نیست و باید گفت که پیامبر در عرفان الگوی ما است و عرفان امام علی(ع) سرشار از تعهد و مسئولیت است.

همتی با بیان اینکه در دیدگاه های سیاسی حنفی و نومعتزله اشکالاتی وارد است، یادآور شد: آنها جانبدارانه از لیبرالسیم و دموکراسی دفاع می کنند که خطاها و کاستی های عملی دارند و باید به دور از بازی های سیاسی بازگو و در جامعه آگاهی بخشی شود.