رابطه عرفان و هنر در متون اسلامی بررسی شد

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، پنجاهمین نشست تخصصی محاکات هیئت اندیشه‌ورز هنر و رسانه حوزه علمیه خراسان در راستای تبیین هنر دینی و ارتباط آن با عرفان، با عنوان «واکاوی رابطه عرفان و هنر در متون اسلامی» برگزار شد.
در این نشست حجت الاسلام دکتر امیر جوان آراسته، استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب، هنر را بخش مهمی از زندگی بشر برشمردکه اندیشه‌ها را ماندگار کرده و در تمام جوانب زندگی انسان ایفای نقش می‌کند.
وی تلقی کنونی از هنر را با آن‌چه در سنت گذشته وجود داشته است، متفاوت دانست و گفت: هنر کنونی در هفت قالب مانند هنرهای تجسّمی، سینما، موسیقی، و… معرفی می‌شود، اما در سنت شرق و حتی در غرب تا قبل از قرن ۱۸ میلادی، واژۀ هنر متفاوت از آن‌چیزی بود که امروز استعمال می‌شود.
حجت الاسلام جوان آراسته ادامه داد: در سنت اسلامی، هنر به معنای فضیلت نفسانی به شمار می‌رفت که به عنوان یک ویژگی برتر در وجود انسان نقش بسته است. هنری که در سنت مورد استفاده قرار می‌گرفت، معادل واژه Art نیست، بلکه به آن صنایع می‌گفتند که عموم صنعت را فرا می‌گرفت.
استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: در سنت اسلامی، هنرها در فضای سلوکی مطرح می‌شدند؛ بدین معنا که هنر در ضمن سلوک اتفاق می‌افتاد و هنرمند باید به سلوکی می‌رسید تا به یک صفت و پیشه‌ای نایل می‌آمد و حتی پس از آن نیز با هنرورزی در پیشۀ خود سلوک می‌کرد.
وی با بیان اینکه از متون دینی مطلبی دربارۀ هنر و مبانی آن کشف نمی‌شود، ادامه داد: چیزی از هنر در متون دینی خود به‌دست نمی‌آوریم و فقط برخی از هنرها آن هم در فقه به صورت حلیت و حرمت مطرح شده‌اند. حتی در فلسفه اسلامی برخلاف فلسفه غرب به دلیل این‌که مسئله و دغدغه اصلی، هنر نبوده است، از این واژه مطلبی به‌دست نمی‌آید.
حجت‌الاسلام جوان آراسته با اشاره به این‎‌که در متون روایی، فقهی و فلسفی نیز از هنر چیزی نمی‌یابیم، بنابراین باید به سراغ متون عرفانی برویم، خاطرنشان کرد: از آن‌جا که هنر با عنصر خیال همراه است و از سویی دیگر ، بیان برتر است نه این‌که لزوماً موضوع آن زیبایی باشد، بلکه با بیان برتر می‌توان آن زیبایی را مطرح و در عرفان جست‌وجو کرد؛ چنان که لایه‌های عرفانی با ساحت‌های درونی انسان پیوند می‌خورد، مباحث زیبایی‌شناسی هنر نیز با ابعاد انسانی گره خورده است.
این استاد دانشگاه با تقسیم عرفان به نظری و کاربردی (عملی) نتیجه این تقسیم را در کشف هنر از متون عرفانی مؤثر دانست و گفت: این تقسیم‌بندی می‌رساند که اگر به دنبال مباحث فلسفه هنر یا زیبایی‌شناسی هنر در متون اسلامی هستیم، این‌که‌ در چه فضایی خلق هنری اتفاق می‌افتد و هنرمند در چه فضایی اثر هنری می‌آفریند را می‌توان در متون عرفانی به‌دست آورد.
وی به توصیف عرفان در اسلام پرداخت و افزود: عرفان در اسلام بر اثر زهد و پرهیز شروع شد و غیر از خدا در آن راه نداشت، اما از قرن چهارم و پنجم به عرفان عاشقانه منجر گردید که محور آن دوست داشتن غیر خود بود. وجود و ظهور در این عرفان امتیاز است و هرچه در عرصۀ وجود آید، زیباست. نگاه زیبا در چنین انسانی محور اصلی هنر قرار گرفت.
حجت الاسلام جوان آراسته، ضمن توصیه به مطالعه آثاری همچون «هنر، زیبایی و تفکر: تاملی در مبانی نظری هنر» از محمدرضا ریخته‌گران و کتاب «متافزیک خیال» از استاد نصرالله حکمت و دیگر آثاری در این زمینه، ضمن اشاره به مصادیق فراوانی از هنر در متون عرفانی خصوصاً شعر، خیال، تجلّی، حُسن، تنبیه و تنزیه و بحث حرکت حبّی را مهمترین ارکان و اصول زیبایی‌شناسی در عرفان معرفی کرد.
وی در پایان یاداور شد: در هنر نظری است که عشق به تبع جمال اتفاق می‌افتد و انسان تا زیبایی نبیند، اشتیاق به آن پیدا نمی‌کند، حال آن که عرفان می‌گوید انسان به عشق استوار است و تا انسان عاشق نشود راز خلقت را به‌دست نمی‌آورد، بنابراین می‌توان هنرهای کاربردی و زیبایی نظری را در متون تصوف و فتوت‌نامه‌ها پیدا کرد.