وثاقت با همه نوع انحراف مذهبی قابل جمع است مگر غلو

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی غلامعلی، استاد دانشگاه قرآن و حدیث و نویسنده کتاب «تضعیف راویان؛ بازخوانی مبانی و معیارهای عالمان رجالی در پنج قرن نخست هجری» در کرسی علمی نقد این کتاب که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: دیدگاه ما در این بحث کاملا رجلی است و نه درایه‌ای زیرا برخی مواقع در بحث تضعیف چنین برداشتی صورت می‌گیرد همچنین اخنلاف و خطاپذیری ویژگی هر پژوهش اکتشافی است و ما هم چون باید از مبانی کتب نجاشی، ابن غضائری، شیخ طوسی و کشی اکتشاف داشته باشیم بنابراین خطاپذیری جزء ذات آن است.

وی با اشاره به ملاک تقدم و تاخر و اینکه این موضوع، بحثی اعتباری و مورد اختلاف محدثین است، بیان کرد: بین فقها و محدثان اختلاف وجود دارد و محدثان قرن ۵ را معیار تقدم و تاخر می‌دانند که با فقه متفاوت است، زیرا از علامه حلی به بعد را متاخر می‌دانند. همچنین دوره‌های جرح‌پذیری یک روایت در این بحث مطرح است؛ مرحوم بروجردی، دوره‌های صغارت(تا ۲۰ سالگی)، تحصیل(۲۰ تا ۴۰)، تدریس(۴۰ تا ۶۰) و بازنشستگی(۶۰ به بعد) را چهار دوره برای راوی برشمرده و معتقد است که عمده جرح مربوط به سن ۴۰ تا ۶۰ و دوره راوی‌گری و تدریس محدث است.

وی با اشاره به روش خود در تالیف این کتاب، اضافه کرد: ابتدا همه الفاظ تضعیف که در کتب رجالی بوده به دست آوردیم و بعد به صورت تطبیقی آن را در شش کتاب رجالی مشهور شیعه مرور کردیم. دوبار کتاب رجالی نجاشی مرور و مطالب مرتبط با چرایی تضعیف در خصوص مذهب راوی مورد بحث قرار گرفت که برخی دلایل را کشف کردیم و برخی را خیر و مرحله بعد تحلیل تضعیفات و تطبیق ملاکات و معیارها با تضعیفات.

غلامعلی با اشاره به مبانی، افزود: این مبانی شامل اعتقاد به حجیت سنت، وجود احادیث ساختگی و حجیت خبر واحد و … است و اگر کسی حجیت خبر واحد را می‌پذیرد، نمی‌تواند وارد این بحث شود، زیرا اساس کار رجالی بر حجیت خبر واحد است؛ مسئله دیگر اعتماد درون مذهبی به روایان شیعه است که برای اهل سنت رخ نداده است. البته ما خبر سنی ثقه را با شرایطی قبول داریم.

غلامعلی تصریح کرد: جان این دیدگاه ۱۵ معیاری است که قدما داشته‌اند؛ ما حدود ۶۳۱ نفر راوی داریم که اینها در کتب رجالی ما تضعیف شده‌اند و ۶۰ نفر فقط از ناحیه مذهب تضعیف شده‌اند. ابن ادریس حتی نسبت به فتحیه هم برخورد تند و تکفیرآمیز کرده‌اند، چه رسد به زیدیه و واقفیه که نشان می‌دهد تا قرن ۵ نگاه تضعیفی به مذاهب وجود داشته است.

مراحل تضعیف روایت
غلامعلی با بیان اینکه مباحث شخصیتی، رفتاری و علمی سه مرحله در تضعیف روات است، افزود: در بحث علمی، بزرگان رجال اگر کسی در ناحیه استاد ضعف دارد، او را تضعیف علمی کرده‌اند، مانند ابن غضائری، برخی هم غیرامامیه را تضعیف کرده‌اند که از نظر مذهبی است. یکی از معیارهای قدما در تضعیف روایت، ضعف در اسناد حدیث است؛ یعنی اگر روایت از ضعفا نقل می‌شده، تضعیف شده است؛ معیار دیگر هم ضعف در کتاب و نگاشته است؛ یعنی مثلا اگر وضع در کتاب و کتاب‌سازی صورت گرفته، او را تضعیف کرده‌اند.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: رجالیون ما اگر ضعف در کتاب می‌دیدند، مشخص می‌کردند، چنانچه کتاب قوی را به نقل اکثریت نسبت داده‌اند؛ همچنین سومین معیار در تضعیف راوی، نقل احادیث شاذ و منکر به میزان زیاد است.

وی با اشاره به تضعیف عقیدتی راویان با بیان اینکه برخی منکر و برخی منحرف در بحث امامت هستند، گفت: از جمله اهل سنت و بطریه منکر امامت هستند ولی گروه دیگر یعنی منحرفین در بحث امامت شامل گروه‌هایی مانند فتحیه، واقفیه و زیدیه و … است. البته غالیان هم در زمره همین افراد هستند؛ ما جز غالیان مبانی خاصی برای پذیرش سایر راویان از جمله راویان غیرامامیه و امامیه منحرف داریم، ولی غالیان را رد می‌کنیم.

غلامعلی گفت: برای پذیرش روایت راوی غیرامامی، او باید ثقه باشد و وثاقت او را شیعه امامی تأیید کند. همچنین عدم تعارض و سازگاری روایت با فتاوای امامیه و عدم نقل از غالیان از جمله شروط دیگر است. ما برای اولین بار همه راویان کتب اربعه که منکر ویا منحرف در بحث امامت هستند و روایات آن هم استخراج شد؛ کیسانیه کمتر از ده روایت و ۱۱ راوی دارند؛ زیدیه ۳۲ راوی و ۱۹۷ روایت، فتحیه ۱۷ راوی و ۸۲۰۰ روایت، واقفیه ۹۵ راوی هستند و بیش از ده هزار روایت نقل کرده‌اند. غالیان ۸۷۰۰ روایت نقل کرده و ۱۲۵ راوی هستند. در مجموع ۳۳۸ راوی غیرامامیه داریم که ۳۲۶۸۴ روایت با تکرار در کتب اربعه آمده است.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: وثاقت با همه نوع انحراف مذهبی مگر غلو قابل جمع است، البته نه اینکه غالی نمی‌تواند ثقه باشد، بلکه احتیاط شدید ائمه(ع) و باور درون مذهبی ما بر عدم نقل از آنهاست؛ همچنین نکاتی که بیانگر انحراف راوی ثقه است، قابل قبول است؛ نکته دیگر اینکه وثاقت راوی غیرامامی باید در نزد امامیه پذیرفته شده باشد.

مواجهه ایدئولوژیک و غیر روشمند آفتی برای مطالعات حوزوی است
در ادامه این کرسی ترویجی، حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران و ناقد این کرسی، گفت: این کتاب حقیقت چند کتاب در یک کتاب است و مباحث رجالی متقدم امامیه و اهل تسنن با تتبع گسترده در این اثر آورده شده است. رویکرد تحلیلی و انتقادی و حضور مؤلف در سرتاسر کتاب قابل مشاهده است و آن را خواندنی کرده است. منطق پژوهش‌های رجالی هم در این اثر دیده می‌شود که نشان‌دهنده تسلط مؤلف بر این موضوع است.

راد بیان کرد: خوانش علمی از دیدگاه رجالیان متقدم به زبان روز از ویژگی‌ این اثر است برخلاف برخی آثار حوزویان که واجد قلم مغلل و پیچیده برای طلاب است، همچنین این اثر، پژوهشی پرنکته است و مؤلف نکات زیادی را که لازم و مرتبط با بحث است اضافه بر بخش ضروری پژوهش آورده است، داشتن منابع متعدد و متنوع از دیگر ویژگی‌های این اثر است و شاهد مراجعه وی به آثار ملل و نحل و جغرافیا و تاریخ و … هستیم که این کتاب را غنی کرده است.

استاد دانشگاه فارابی گفت: قلم فنی اثر نشان دهنده نظرات پخته متخصص رجال است؛ جداول، رویدادها و ضمائم هم بیانگر تسلط علمی و دقت نظر ایشان است و نتایج از حالت کیفی به صورت کمی درآمده است همچنین اخلاق‌مداری پژوهشگر محترم از دیگر نقاط قوت مؤلف است و او ادب نقد را رعایت کرده است و از مواجهه ایدئولوژیک پرهیز کرده است، چیزی که برای این دوره ما آرزو هست.

وی با بیان اینکه معنای دقیق نقد صرفاً بیان نقاط ضعف نیست،اضافه کرد: بنده معتقدم نقد قبل از اینکه داوری باشد درک و فهم نظریه و یک اثر و انس با اندیشه مؤلف اثر است، امروزه متأسفانه نقد جنبه منفی پیدا کرده است؛ این اثر آقای غلامعلی مطالعه مبناپژوهی است و این نوع مطالعات با ادبیاتی که ایشان در این کتاب آورده خیلی در بین حوزویان جایگاهی ندارد. در این مطالعات یک پیش فرض عام وجود دارد و نویسنده مجموعه‌ای از اصول اعتقادی و علمی را داشته است؛ لازم است این مبانی بازیابی، صورتبندی شود و التزام نویسنده به این مبانی نشان داده و نمونه‌هایی از آن ارائه شود.

وی اضافه کرد: هنوز ادبیات نظری مبناپژوهی در بین ما ضعیف است و این کتاب الگویی از مبناپژوهی است؛ با این وجود پیشنهاد بنده این است که چیستی مبنا، منشأ، مبنا و فلسفه آن روشن شود. همچنین اعتبار مبنا باید مشخص شود؛ ضمن اینکه بسامد مبنا در آثار صاحب نظریه، کارکرد و پیامدهای مبنا، التزام عملی به مبنا در اثر نویسنده و … هم از کارهای لازم است.

راد گفت: می‌شد تقریری از نظریه عالمان رجالی ارائه شود که در این کتاب صورتبندی مناسبی در تقریر نظریات صاحبان رجالی نیامده است. ایشان ساختار بحث را به مبانی و معیارها برده‌اند، ولی با رویکرد تاریخی و یا عالم‌محور هم می‌توان آن را بررسی کرد که نتایج متفاوتی هم به دست خواهد داد.

توجه به سنت رجالی محدثان در مطالعه رجالیون
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین اکبرموسوی تنیانی به عنوان ناقد با بیان اینکه این اثر قلم روانی دارد، آکادمیک نوشته شده و از منابع فراوان بهره برده و جوانب مختلف بحث در آن دیده شده است، گفت: خوب است این اثر در حوزه تدریس شود زیرا وی انصاف علمی را در بحث رعایت کرده است.

وی افزود: نقطه ضعف این کتاب آن است که ایشان، مبانی و معیار رجالی رجالیان متقدم را بحث کرده‌اند در حالی که باید محدثان هم مورد توجه باشند و سنت رجالی آنها را هم کشف کنیم؛ به عنوان مثال باید ببینیم منبع رجالی کلینی کجاست وقتی وی صدها روایت از کذاب و غالی به اعتقاد برخی رجالیون دیگر، نقل کرده است، کافی کتابی عقیدتی است و او از منابع معتبر نقل می‌کند و سخت است تصور کنیم وی از افراد کذاب و غالی روایت نقل کرده باشد.

موسوی تینانی بیان کرد: دوتن از محدثان ثقه ما که نجاشی هم بر ثقه بودن آنها تأکید دارد، از فردی که منحرف است، نقل کرده‌‌اند و این نشان می‌دهد آنها مبنای رجالی متفاوتی داشته‌اند؛ بنابراین باید سنت رجالی محدثان را هم کشف کنیم. همچنین برخی محدثان و راویانی را که ایشان در کتاب آورده‌اند، باید بیشتر مورد تحقیق قرار بگیرند.

وی افزود: تعبیر خلفای راشدین و شیخین در متن این کتاب به کار رفته است که چون اثر علمی است، نوعی پیش‌داوری محسوب می‌شود و به نظر بنده مناسب نیست در این اثر قید شود.

غلامعلی در بخش دوم سخنانش گفت: بسیاری از اشکالات وارد است؛ در خصوص اینکه فقط به مبانی پرداخته شده است چون اصل بحث ما مبانی بود، زیرا این اثر در حقیقت، تکمیل پایان‌نامه بنده بود و استادان مشاور و راهنما بر این نکته تأکید داشتند. همچنین اگر انسان بخواهد مبانی تضعیف کشی را با نجاشی و سایر رجالیون جداگانه کار کند، هر کدام نیازمند یک اثر جداگانه است.

وی افزود: در مورد فرمایش آقای تنیانی هم لازم است گفته شود که کار این کتاب، رجالی است و با سند کاری نداریم، بنابراین اگر بخواهیم روش محدثانی چون کلینی را بیان کنیم، به مشکلاتی بر می‌خوریم؛ اول اینکه بررسی دیدگاه محدثان به صحت حدیث می‌انجامد، نه دیدگاه رجالی، ضمن اینکه قطعاً مبنای کلینی با صدوق و شیخ طوسی متفاوت است و سوم اینکه استخراج دیدگاه آنها بسیار دشوار است و دست ما در این عرصه پر نیست.

وی تاکید کرد: در مورد شیخین هم پیش‌داوری نیست و یک اصطلاح در مورد خلفای اول و دوم است که قابل اغماض است.