سیدالکریم؛ شخصیت محوری تاریخ مرکز حدیثی شهر ری

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)،‌ «سیدالکریم»؛ شاید این لقب زیبا را از جد خود، کریم اهل بیت (ع) به ارث برده است. در آستانه ولادت حضرت عبدالعظیم الحسنی نواده پاک امام حسن مجتبی(ع) قرار داریم. به همین جهت علاوه بر معرفی مقام ایشان به اهمیت تاریخی و تاثیر شگرف حضرت عبدالعظیم(ع) به برکت حضور مبارک این شخصیت بزرگ و محدث والا مقام در شهر ری پرداخته ایم.

حضرت عبدالعظیم(ع)، پنج تن از امامان معصوم را زیارت کرده و از امامان بزرگواری چون حضرت رضا(ع)، حضرت هادی و حضرت جواد(ع) به طور مستقیم نقل حدیث نموده است.

وی در زمان امامت دهمین پیشوای شیعیان جهان، حضرت علی النقی(ع) به دستور و صلاحدید ایشان به سرزمین ایران مهاجرت کرد و عاقبت در ماه شوال سال ۲۵۰ هجری قمری به درجه رفیع شهادت نائل آمد. مرقد مطهر حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری واقع است و از زیارتگاه‌های مسلمانان به ویژه مردم کشورمان می‌باشد.

آنچه از منابع در رابطه با آن جناب به دست می‌آید این است که: وی فرزند عبدالله بن علی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و نام مادرش فاطمه بنت عقبه بن قیس بود. حضرت عبدالعظیم از همسرش به نام خدیجه بنت قاسم بن حسن بن زید که دختر عموی خویش بود، پسری داشت به نام محمد که وی نیز همانند پدر بزرگوارش فردی زاهد و شریف بود و دختری داشت به نام «ام سلمه» که همسر محمد بن ابراهیم بن ابراهیم بن حسن گردید و به طور قطع زندگانی وی مصادف بود با ایام زندگانی دو امام معصوم یعنی امام جواد و امام هادی(ع) و از طرف آن بزرگواران شدیداً مورد احترام و محل اعتماد و اطمینان بوده است، وی نیز در تعظیم و اکرام آن حضرات اهتمام فراوان داشت. او دین خود را به محضر امام هادی(ع) عرضه داشت که حضرت فرمودند: به خدا قسم این همان دینی است که خداوند نسبت به بندگانش به آن رضایت داده است.

پیوند معنوی حضرت عبدالعظیم با اهل‌بیت

حضرت عبدالعظیم را می‌توان یک شیعه کامل و با معرفت دانست زیرا در برابر امامان خود، کمال تسلیم و توسل را داشته است. وی با آنکه خود یکی از بزرگ‌تر ین محدثان و فقیهان بود، در سنین بالای عمر و شاید در دوران پیری، متواضعانه به محضر حضرت هادی (ع) رسید و عقاید دینی خود را جهت اصلاح خطای احتمالی، به آن امام جوان ارائه نمود. (این روایت، مشهور به «حدیث عرض دین» است و امام بعد از شنیدن سخنان عبدالعظیم، ضمن تأیید باورهای او، جهت ثبات عقاید و فرجام نیک برایش دعا کرد.) این اقدام، بیانگر معرفت وی به مقام ولایت و امامت و از سوی دیگر گویای خضوع آن فقیه بزرگ در برابر امام زمان خویش است.

اما مهمترین نشانه پیوند معنوی حضرت عبدالعظیم با اهل‌بیت (علاوه‌بر پیوند ظاهری که از نسل آل رسول می‌باشد) برابری ثواب زیارت آن بزرگوار با ثواب زیارت سیدالشهدا (ع) است. در متن زیارت حضرتش می‌خوانیم: «السلام علیک یا من بزیارته ثواب زیاره سیدالشهداء یُرتجی سلام بر توای آنکه به زیارتش امید ثواب زیارت سیدالشهدا می‌رود.» روایات متعددی در تأکید این موضوع وجود دارد از جمله امام هادی (ع) به شخصی از اهالی ری که از زیارت حضرت سیدالشهدا (ع) بازگشته بود فرمودند: «اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی گویا حسین بن علی (ع) را زیارت کرده باشی.» البته دانشمندان ما در توجیه این موازنه مطالب مختلفی بیان نموده‌اند که از حوصله بحث ما خارج است.

عبدالعظیم حسنی در ایام زندگی خود تألیفاتی هم داشته که نام دو کتاب او برای ما حفظ شده است، یکی از آن‌ها کتابی است به نام «خطب امیر المؤمنین علیه السّلام » که نجاشی در رجال خود آن را ذکر کرده و دوم کتابی به نام «یوم و لیله» می‌باشد که در رساله صاحب بن عباد ذکر شده است.

چگونگی حضور در ایران و شهر ری

آنچه از مطالب تذکره نویسان اسلامی بر می‌آید حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در حدود سال ۲۵۰ ه‍ . ق بر حسب امر مبارک امام علی النقی الهادی(ع) برای ترویج و تبلیغ احکام دین مبین اسلام و پیشوائی جماعت شیعیان از عراق وارد شهر ری گردید. فی الواقع حضرت عبدالعظیم در عصر خفقان عباسی می‌زیست. شیعیان در این دوره به دلایل مختلف سیاسی، فرهنگی و شرایط محیطی – علی الخصوص دوستی با خاندان رسول‌الله (ص)- از سوی حاکمان وقت سرکوب می‌شدند. وی به جهت رابطه نزدیک با امام هادی (ع) تحت تعقیب دستگاه خلافت قرار گرفت و شاید به امر امام و برای گرفتار نشدن در چنگال ظالمان، سر به بیابان گذاشت و به صورت ناشناس سفری طولانی را آغاز کرد تا سرانجام وارد ری شد.

نجاشی در رجال خویش از احمد بن محمد بن خالد برقی روایت کرده است که: عبدالعظیم حسنی به سبب نوع برخورد و شرایط سلاطین و حکام جور وارد ری شدند و به طور مخفیانه در خانه مردی از شیعیان در منطقه «سکه الموالی» اقامت گزید و در آنجا روزها را روزه و شب‌ها را به نماز می‌گذرانید و مخفیانه از آن خانه خارج شده و قبری که متعلق به یکی از اولاد حضرت موسی بن جعفر(ع) بود را زیارت می‌کرد تا این که شیعیان یکی پس از دیگری وی را شناختند.

عیان و آشکارتر شدن جریان های شیعی پس از عبدالعظیم حسنی

«ری» در جرگه کهن‌ترین شهرهای ایران و بلکه در عهد باستان، از مهم‌ترین سرزمین‌ها شناخته می‌شود تا جایی که در ابتدای قرن هفتم قبل از میلاد در عهد آشوریان، یکی از پنج ایالت آشوری بود که در سرزمین ماد قرار داشت. بنا به نقل تاریخ، اسلام در قرن اول ه.ق وارد این سرزمین شد و در طول تاریخ زندگانیِ اهل بیت علیهم‌السلام شیعیانی را به خود دید، هرچند همواره غلبه با اهل سنت بود. به گزارش کتاب معجم ‌البلدان، مردمان ری در آن دوران سه گروه‌اند؛ شافعی‌ها در اقلیت‌، سپس حنفیه و شیعه که اکثریت ری را تشکیل می‌دهند.

تقریباً از دوران امام کاظم علیه‌السلام به محدثان و راویان شیعی ساکن در ری لقب «رازی» اختصاص یافت که البته این لقب به ساکنین ری اختصاص داشت. حسین بن محمد رازی، از اصحاب امام کاظم (ع)، ابوالحسین رازی و محمد بن اسماعیل رازی از اصحاب امام رضا و نیز احمد بن اسحاق رازی، از اصحاب امام هادی هستند. ابوبکر محمّد بن زکریای رازی به سال ۲۵۱ ه.ق از همین روی به “رازی” شهرت داشت. حضور شیعیان در شهرری سیر صعودی داشت به صورتی که در دوران امام باقر از دو راوی به چهارده راوی در زمان امام حسن عسکری رسید. این روند صعودی ادامه می‌یابد و اواخر قرن سوم و فراتر از آن در قرن چهارم، مرحوم کلینی از آن دیار بر می‌خیزد و سپس در قرن پنجم، شیعه اکثریت ری را تشکیل می‌دهد. حضور پررنگ شیخ کلینی در مرکز حدیثی ری در این برهه از زمان به خوبی هویدا است و آمد و شد محدثان دیگر به ری رونق دارد. پدر شیخ صدوق در سال ۳۲۹ هجری برای مناظره با عالمان ری به این شهر دعوت می‌شود.

مسئله ای که حاثز اهمیت است و بایستی بدان توجه نمود، میزان و گستره تاثیرگذاری حضرت عبدالعظیم بر فضا و روند صعودی شیعیان پس از خود است. به طوری که در تاریخ مرکز حدیثی ری، حضور حضرت عبد العظیم حسنی علیه‌السلام تحولی در این منطقه ایجاد کرده است. حضور این محدث بزرگ که وجود چند امام را نیز درک کرده است، از عوامل مؤثر بر حدیث شیعه در ری است. به بیانی دیگر، وجود نازنین ایشان برای شهر ری به مثابه شکل گیری نوعی پاتوق فکرهای شیعی در این شهر شده است. بنابراین حضور ایشان به عیان و هرچه آشکارتر شدن جریان های شیعی پس از خود در شهرری کمک شایانی داشته است.  البته ایشان در ری مخفیانه زندگی می‌کرد، به گونه‌ای که پس از فوت، برگه‌ای در جیبشان می‌یابند که نام و نسبشان در آن آمده بود و همین سبب می‌شود تا مردم ایشان را بشناسند. این رخداد نشان می‌دهد که پیوندهای اجتماعی و ارتباط‌ها خیلی آشکار نبوده است و به همین دلیل ایشان نمی‌توانند مکتب حدیثی ری را گسترش داده باشند. با این وجود، این شخصیت بزرگ و محدث والا مقام تأثیری شگرف بر حدیث شیعه داشتند و روایاتی وجود دارد که به نقل ایرانی است و به ایشان می‌رسد. برای نمونه در سلسه سند حدیث معراج که مرحوم صدوق در عیون أخبار الرضا نقل کرده است، سهل بن زیاد قمی از حضرت عبد العظیم حسنی از امام رضا علیه‌السلام دیده می‌شود. با این حال روشن نیست که این نقل در ایران یا خارج از آن صورت گرفته است؛ از این رو ممکن است که از نظر اثرگذاری فیزیکی در گسترش حدیث ری شواهدی در دست نباشد، اما بی‌گمان حضور معنوی ایشان، به ویژه برای دوره‌های بعد، اثرگذار بوده است. ورود عبدالعظیم حسنی به ری پیش از سال ۲۵۰ قمری یعنی دوران امام هادی، نقطه عطفی در تاریخ تشیع ری دانسته شده است. با توجه به اینکه وفات ایشان در تاریخ ۲۵۲ بود،‌ تاریخ ورودشان به دو سال آخر عمر شریفشان باز می‌گردد. در واقع جز ۱۱ راوی امام دهم و بلکه از بارزترین ایشان شناخته می‌شد که به دستور حضرت وارد این شهر شد. همچنان که متوکل عباسی به شدت به دنبال دستگیری عبدالعظیم حسنی (ع) بود تا او را زندانی کرده و یا به قتل برساند. در نهایت اینکه این محدث و راوی شیعی تقریبا در سال ۲۵۲ ق  وفات یافت و از آن زمان بسیاری از علما به بهانه زیارت ایشان‌، وارد ری شدند و ساکن آن دیار شدند.

منابع:
زندگی نامه حضرت عبدالعظیم – عزیزالله عطاری
مصاحبه اختصاصی«آیت الله سید عبدالجواد علم الهدی» با خبرگزاری ابنا، خبرگزاری اهل بیت(ع) ـ ابنا / سرویس صفحات فرهنگی:کد خبر : ۷۴۴۹۷۹
به گزارش مشرق به نقل از افکار «چگونه حضرت عبدالعظیم به شهرری آمدند‬»، پایگاه خبری مشرق- کدخبر: ۱۹۳۹۶۷
گزارش خبری «شهرری؛ از صدر اسلام تا ورود عبدالعظیم حسنی (ع)» خبرگزاری تسنیم؛

فرآوری: محمد پناه زاده