بررسی نقاط ضعف اندیشه یوزف فان اس/ «کلام و جامعه» شاهکاری در معرفی کلام اسلامی است

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، پروفسور یوزف فان اس، اسلام شناس آلمانی و استاد بازنشسته دانشگاه توبینگن، روز بیستم نوامبر درگذشت. او در سال ۱۹۵۹ با تألیف رساله‌ای در موضوع عرفان اسلامی در شهر بن موفق به اخذ مدرک دکتری شد.

در میان آثار او کتاب شش‌ جلدی «کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری» از ویژگی‌های ممتازی برخوردار است و البته نقدهایی هم بر آن وارد است. این اثر با مشارکت گروهی از مترجمان و زیرنظر سیدمحمدرضا بهشتی به زبان فارسی ترجمه‌ شده است.

همایون همتی، مدرس دانشگاه و رایزن سابق جمهوری اسلامی در آلمان نشسته است. همتی در گفتگویی به توضیح درباره شخصیت علمی یوزف فان اس پرداخت و با اشاره به نحوه آشنایی با او گفت: من با پروفسور فان اس که اسلام‌شناس برجسته روزگار ما بود، در سال ۷۲ در قم آشنا شدم. کنگره‌ای برای بزرگداشت شیخ مفید برگزار شده بود و فان اس در آن کنگره حضور داشت. من از قبل ایشان را می‌شناختم ولی از نزدیک ندیده بودم، در آنجا چند دقیقه‌ای با هم صحبت کردیم. این گذشت تا اینکه به عنوان رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، چهار سال در آلمان بودم.

وی افزود: از ابتدا که به آلمان رفتم، لیستی تهیه کرده بودم تا با برخی الاهیات‌دان‌ها و اسلام‌شناسان آلمان ارتباط برقرار کنم و برای سخنرانی دعوتشان کنم. در رایزنی فرهنگی، روزهای جمعه هر هفته مراسم سخنرانی داشتیم و از یک متفکر برای سخنرانی دعوت می‌کردیم. به همین خاطر ایشان چند بار مهمان من بودند. بعضی وقت‌ها از صبح به دفتر رایزنی فرهنگی می‌آمدند.

همتی مطرح کرد: یکبار هم یک هدیه‌ای از طرف ایران به ایشان دادم. ما بحث‌های زیادی با هم داشتیم. آن زمان تازه اوباما رئیس جمهور شده بود، ایشان می‌گفت برای من از هاروارد دعوتنامه آمده است که به آمریکا بروم ولی من ترجیح می‌دهم نروم. گفتم چرا؟ گفت یک دلیل اینکه همسرم بیمار است، دلیل دوم اینکه احساس می‌کنم می‌خواهند از من علیه ایران فتوا بگیرند. گفت متاسفانه اینها مثل دولت عربستان از ما توقعاتی دارند. آنها هر وقت دعوت می‌کنند باید اعترافاتی کنی که خوشایند آنها باشد. من خیلی از این سخن خوشحال شدم که حاضر نیست در هاروارد تدریس کند به این قیمت که سخن ناصوابی علیه ایران بگوید.

وی ادامه داد: فان اس تحصیل‌کرده فرانسه بود. پایان‌نامه‌اش هم در عرفان اسلامی بوده است و تخصص اصلی‌اش اسلام‌شناسی بود. امروز در غرب رشته مطالعات اسلامی یا اسلام‌شناسی بخشی از مطالعات دینی است؛ یعنی بسیاری از دانشگاه‌ها رشته مستقلی برای اسلام‌شناسی ندارند. در بعضی دانشگاه‌ها در دل دانشکده الاهیات، اسلام‌شناسی درس می‌دهند ولی این رشته رفته‌رفته دارد جای خودش را باز می‌کند و امروز در بعضی دانشگاه‌های معتبر، کرسی اسلام‌شناسی و شیعه‌شناسی داریم که بیشتر به شیعه زیدیه و اسماعیلیه می‌پردازند.

رایزن سابق جمهوری اسلامی در آلمان تصریح کرد: فان اس به نسلی از اسلام‌شناسان تعلق داشت که چند خصوصیت دارند؛ اولا عربی‌شان خوب است و با تاریخ اسلام آشنا هستند. ثانیا به منابع کلاسیک و قدیمی عربی ـ اسلامی مراجعه می‌کنند، به خصوص فان اس در این زمینه بر قله‌ای ایستاده که کس دیگری بر آن صعود نکرده است. او در کتاب شش جلدی «کلام و جامعه» که یک جلد آن به فارسی ترجمه شده است و متاسفانه ترجمه سایر جلدها به طول انجامیده است، از رساله‌ها و چهره‌هایی در کلام اسلامی نام می‌برد که برای نخستین‌بار مطرح می‌شوند. حتی من در قم خدمت برخی بزرگان رسیدم پرسیدم فلان متفکر را می‌شناسید گفتند؛ نه اسمش را شنیده‌ایم و نه آثارش را می‌شناسیم. انصافا کثرت منابعی که فان اس در کتابش از آنها استفاده کرده است حیرت‌انگیز است. البته این نشان می‌دهد کتابخانه‌های مجهزی در اختیار داشته است. خود کتابخانه ملی آلمان با نام Nationalbibliothek سیزده میلیون جلد کتاب دارد. علاوه بر آن، ایشان به کتابخانه‌های دانشگاه‌های مختلف دسترسی داشته است.

رویکرد فان اس تاریخی و پدیدارشناسانه بود

وی در ادامه به رویکرد اسلام‌شناسی فان اس اشاره کرد و گفت: اسلام‌شناسی در اروپا دو نوع اصلی دارد؛ یکی اسلام‌شناسی هنجاری و یکی اسلام‌شناسی غیر هنجاری. برخی اسلام‌شناسان رویکرد هنجاری دارند یعنی نگاه درون‌دینی به اسلام دارند، دفاعیاتی می‌نویسند و دنبال اثبات حقانیت اسلام هستند و قصدشان معرفی اسلام است. بعضی‌ها هم با نگاه پدیدارشناسانه و توصیفی و تاریخی به اسلام می‌پردازند. فان اس از گروه دوم بود، یعنی تعلق خاطری به اسلام نداشت و مسیحی کاتولیک بود. او نگاه تاریخی به اسلام داشت و از این جهت مرتکب اشتباهات اساسی شده است. هم در باب قرآن خطاهای اساسی دارد و هم در باب تشیع. در باب کلام هم اشتباهاتی دارد. اشتباه و ضعف فان اس این بود که فلسفه نمی‌دانست. مطالعاتی در تاریخ فلسفه کرده بود ولی متن نمی‌دانست و با ساختار درونی فلسفه اسلامی آشنایی نداشت.

همتی با بیان اینکه فان اس از اسلام‌شناسانی است که نگاه تاریخی به اسلام داشت، افزود: او معتقد بود قرآن در آغاز ظهور اسلام تدوین نشده بلکه در قرن سوم یا چهارم تدوین شده است. به همین دلیل برای قرآن جنبه بشری قائل بود. او معتقد بود اسلام در طول تاریخ رفته‌رفته تحول یافته است. شبیه این حرف را با یک نگاه غیر پدیدارشناختی در کتاب «مکتب و تکامل» مدرسی طباطبایی می‌بینید، منتهی او از تاریخ اسلام بحث کرده است. این نگاه خطرناکی است. اسلام درآغاز کامل بوده است، یعنی خداوند هر آنچه برای هدایت بشر لازم بوده را نازل کرده است.

رایزن سابق جمهوری اسلامی در آلمان ادامه داد: قرآن هم چنین نیست که در طول تاریخ تدوین شده باشد. این اشتباه را افراد زیادی مرتکب شدند. دکتر امیرمعزی هم همین اشتباه را کرده است. اینها می‌گویند قرآن از ابتدا به شکل کتاب نبود و بعدها تدوین شد، لذا مسئله انزال را قبول ندارند و معتقد به نزول دفعی بر قلب پیامبر(ص) نیستند. یکی از دلایلشان این است شان نزول‌هایی که برای آیات است به مرور پیش آمده است و به مناسبت آنها آیه‌ای نازل شده است و این نشان می‌دهد قرآن به مرور نازل شده است. در مقابل، ما معتقدیم قرآن یکجا بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است و بعدها در مناسبت‌های مختلف گسترش و تفصیل یافته است. علامه طباطبایی و آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی درباره نحوه جمع نزول دفعی و تدریجی بحث کرده‌اند.

جای خالی فلسفه در اسلام‌شناسی یوزف فان اس

این پژوهشگر ادیان و عرفان یادآور شد: نوع اسلام‌شناسی فان اس یکسره از مباحث فلسفی تهی است و نگاه تاریخی صرف است و برای همین، علی(ع) را مسئول قتل خلیفه سوم معرفی می‌کند. کسی مثل ویلفرد مادلونگ به او انتقاد می‌کند، مادلونگ آلمانی‌تبار بود و متخصص کلام اسلامی بود و دیدگاه‌هایش نسبت به فان اس معتدل‌تر بود. مادلونگ کتابی به نام جانشینی محمد(ص) دارد که خواندنی است. مادلونگ این دیدگاه فان اس را نمی‌پذیرد و می‌گوید علی(ع) به عثمان کمک کرد. اشتباه دیگر فان اس این است که تاریخ تاسیس تشیع را بعد از قتل عثمان می‌داند، در حالی که نزدیک ده نظریه درباره خاستگاه تشیع مطرح است. شهید محمدباقر صدر این ده نظریه را مطرح کرده است. علامه طباطبایی هم در کتاب «شیعه در اسلام» این بحث را مطرح کرده است. تئوری‌های زیادی در این زمینه مطرح است. برخی می‌گویند تشیع در غدیر پیدا شد یا در سقیفه پیدا شد یا بعد از جنگ با خوارج پیدا شد. درست‌ترین تئوری این است که تشیع در یوم‌الدار پیدا شد. بعد از نزول آیه «انذر عشیرتک الاقربین»، پیامبر(ص) خویشاوندان خود را به اسلام دعوت کرد و گفت اولین کسی که من را تصدیق کند جانشین من خواهد بود. علی(ع) هم ایشان را تصدیق کرد. پس این هم از خطاهای تاریخی فان اس است و نشان می‌دهد که در این زمینه مطالعات کافی نداشته است.

وی با برشمردن خطای دیگر این متفکر گفت: خطای دیگرش این است که اسلام‌شناسی او اسلام‌شناسی سنی است و منابع شیعه را ندیده است و به آنها استناد نکرده است. این اشتباه را هانس کونگ هم کرده است. من یکبار به ایشان گفتم تمام منابع شما برای اهل سنت است و در کتابتان گفتید فلسفه اسلامی در قرن هفتم با ابن‌رشد تمام شد. به ایشان گفتم حداقل کار هانری کربن را ببینید. ایشان نشان داده است وقتی حیات فلسفه در جهان اهل سنت پایان یافت،  همان زمان در جهان تشیع شخصیت‌هایی مثل خواجه نصیر و سهروردی ظهور کردند.

خطای کلامی درباره تجسم و حلول در اسلام

همایون همتی به دیگر خطاهای کلامی فان اس اشاره کرد و گفت: فان اس انسان شریفی بود ولی خطاهای کلامی داشت. در آلمان کتابی با نام «خدا زیبا است» از نوید کرمانی چاپ شده بود. کرمانی از شخصیت‌های معروف در آلمان است. فان اس در یکی از سخنرانی‌هایی که در برلین داشت بیش از حد استحقاق از این کتاب تعریف کرد و بعد گفت در اسلام هم حلول، اتحاد و تجسیم خداوند مطرح است و خدا همیشه در قالب زیباترین جوان عرب یعنی دحیه کلبی بر پیامبر(ص) متمثل می‌شد. من همان‌جا حرفش را قطع کردم و توضیح دادم مطلقا در اسلام چنین چیزی نیست آن حضرت جبرئیل بود که در قالب دحیه کلبی بر پیامبر(ص) نازل می‌شد. البته ابن تیمیه در قرن هفتم قائل به عقیده تجسیم بود و خدا را جسم می‌دانست که بحثش جدا است ولی ما در اسلام به حلول اعتقاد نداریم و این خطای جناب فان اس بود.

وی در پایان گفت: یوزف فان اس نسخه‌های خطی زیادی دیده بود و کتابخانه مجهزی در اختیار داشت و آن کتاب شش جلدی شاهکار است. اولین بار که ایشان به دفتر من آمد گفت چاپ کتاب تمام شده است و یک دوره هم از آن ندارم که به شما هدیه کنم. آن موقع به من گفت که قیمت دوره شش جلدی کتاب پنج هزار یورو است. آن کتاب شاهکاری است که نظیر ندارد.

سایر دیدگاه های دکتر همایون همتی را در صفحه اندیشمندان بخوانید