رهگذر پر آشوب | نگاهی فلسفی به عرفان‌های نوظهور

فراروانشناسی، واکنشی است که در غرب در قرن ۱۹ و ۲۰ نسبت به توانایی­های دانش روانشناسی به وجود آمد. این گرایش ابتدا هم در میان هواداران و هم از نظر مخالفان آمیخته با نوعی عوام­زدگی و خرافه­پرستی و انواع ادعاهای غیرعلمی در توجیه پدیده­های غیرطبیعی بود، اما به‌تدریج به صورت علمی شکل گرفت و توسط دانشمندانی همچون راین توانست به شاخص­های علوم تجربی نزدیک شده و سرانجام در دهه ۶۰ میلادی در انجمن علوم جایی باز کند.

دو تعبیر از فراروانشناسی ـ اصطلاحی که پس از روانشناسی بکار رفته ـ وجود دارد: فراروانشناسی علمی و فراروانشناسی غیر علمی.

در دهه اخیر فراروانشناسی جزء یکی از جنبش­های نوپدید تلقی می­شد، در صورتی که چنین نیست و این ناشی از خلط معنای فراروانشناسی با یکی از مصادیق آن مثل احضار ارواح یا ذهن‌خوانی و امثالِ آن است. فراروانشناسی تقریباً همه جنبش­های نوپدید را شامل می­شود.

در سال ۱۹۲۰ مک دوگال از انگلستان به آمریکا سفر کرد تا به عنوان استاد روانشناس در دانشگاه‌ هاروارد تدریس کند. او آشکارا علاقه­اش را به پدیده­های فوق طبیعی نشان داد و چندی بعد او نیز مانند دانشگاه­های آلمان، تاسیس رشته فراروانشناسی را برای بررسی­های جدی­تر در این زمینه، مناسب تشخیص داد. معروف‌ترین شاگرد مک دوگال ،جوزف بنکز راین{۴} بود؛ محققی جوان و جدی که تحقیقاتش استاد را تحت تاثیر قرار داد و بعدها، پدر فراروانشناسی مدرن شناخته شد.

درباره تحقیق پدیده‌های فراروانشناختی مثل رؤیای صادق، دورجنبانی، ارتباط از دور (تله­پاتی)، ارتباط با ارواح، هیپنوتیزم، ان.ال.پی، طالع بینی، حدس، پیش‌آگاهی، سحر، روش فرا تحلیل بکار می‌رود؛ زیرا روش فیزیکی، میدانی و بررسی ناخودآگاه جمعی و فرافکنی جوابگو نیست. منظور از فراتحلیل در فراروانشناسی، بررسی مجموعه‌ای از تحلیل‌های کمی است. این مطلب که دانش نبوّات در تفکر اسلامی از نظر موضوع و رویکرد، نه از جهت روش، با فراروانشناسی مشابهت دارد، در کتاب مورد بحث واقع شده‌است.

درجامعه‌شناسی فرقه‌ها (مثلا آنتونی گیدنز در کتاب جامعه شناسی و هامیلتون در جامعه‌شناسی دین) از چهار علت نام برده شده‌است: اثرگذاری مکتب رمانتیک، تعارض علم و دین، رسانه‌ها وتکثرگرایی، نظریه جهانی شدن. البته علل درونی مثل دنیاگرایی و جنبه‌های سیاسی مثل شست‌وشوی مغزی را هم مطرح کرده‌اند.

ما در این تحقیق قهر با متافیزیک را به عنوان عامل پنجم و اساساً عامل اصلی معرفی کرده‌ایم. این مطلب در فصل‌های اول و دوم به‌تفصیل مورد بحث قرار گرفته‌است و در این نوشته نیز در ابتدا مطرح شد.

جنبش‌های باطنی، قبالا، بودیسم غربی، تنترا و روح‌گرایی (معنویت‌گرایی) که طیف زیادی از خرده‌گرایشها مثل روح‌گرایی مدرن، معجزه‌گرایان، احضار ارواح، تناسخ‌گرایان و … را در خود جا داده‌است.

باطنی: شامل آموزه‌های باستانی، معنویت‌گرایی (که به زعم  این گروه از معنویت‌باوران، اگر نگوییم همه، ولی اکثر تجارب معنوی و روحانی افراد مختلف، بر پایه تفسیری است که هر فرد از همین روح واحد دارد)، یوگای معنوی، تئوزوفی.

فرقه‌های التقاطی: همه فرقه‌های جدید ویژگی التقاطی دارند، اما برخی از آنها اساس و بنیاد خود را بر ترکیب چند ویژگی برگرفته از ادیان بزرگ یا فرقه‌های دیگر قرار داده‌اند که می‌توان آنها را با عنوان فرقه‌های التقاطی شناخت. شامل: وودو، سای بابا، خوددینی.

فرقه‌های شبه‌علمی: در ادبیات فرقه‌شناسی گاهی از علم‌شناسی، فرقه‌های فراعلم و اصطلاحاتی از این دست سخن به میان می‌آید. این بدان دلیل است که دسته‌ای از فرقه‌های جدید به دنبال مبانی علمی برای خود بوده و از این راه قصد جذب مخاطب دارند؛ اما می‌دانیم که علم بی‌طرف است و هر کسی می تواند با بکارگیری قواعد و نتایج علمی به مطلوب‌هایی دست یازد. دراینجا به هشت فرقه، و فروع آنها، اشاره می کنیم که از رویکرد علمی خالی نیستند، اما آن را با تکنیک و ترفند خود درآمیخته‌اند تا به فراتر از آنچه جنبه علمی ایشان دلالت دارد، برسند و از این رو آنها را شبه‌علمی نامیده‌ایم. شامل:  یوگا، یوگاناندا، یوگای مدرن، ریکی، پرواز ساکر، فلسفه استینر، آتریوس و ساینتولوژی.

گروههای تخدیری؛

فرقه‌های مشهور: شامل اشو، اکنکار، تئوزوفی، پائولو کوئیلو، شیطان‌گرایی و وین دایر.

آخرین بخش کتاب به نقد نمونه‌هایی از فرقه می‌پردازد. این نقد، فلسفی است و بر عناصری تکیه دارد و به اصولی می‌پردازد که اختصاراً عبارتند از:

۱- در بسیاری از جنبش‌ها از فلسفه و منطق بدگویی، اما فلسفه‌ورزی به صورت پویشی و اگزیستانسیالیستی مورد استفاده واقع شده‌است.

۲- یکی از تکراری‌ترین حملات فرقه‌ها به عقل، منطق و ذهن است تا به این وسیله مخاطب خود را خلع سلاح کنند.

۳- در ادبیات فرقه‌ها سحر، سکس و چیزی غیر از عقل! دائماً تطهیر و تبلیغ می شود.

۴- توصیه‌های مشوش مثل دعوت به سکوت، تنهایی، افسانه خود را پیدا کردن، به عشق پرداختن، در آن‌ها وجود دارد.

۵- در الهیات فرقه‌ها خداوند با توانایی و خیرخواهی محدود و مبهم معرفی می‌شود. این انحراف به شکل‌هایی کاملاً کفرآمیز جلوه می‌کند. همانند: او را باید مثل شب تاریک، عشق جهنمی به بشر، با چشم‌های آستیگمات، الهه رقصنده، و مثل بابا نوئل که شاید نیست، باید دانست. روی خدا نباید حساب کرد. و او نمی داند چگونه به بشر کمک کند.

۶- نیایش با یک توسع بی‌حد تعریف می‌شود: ادبیات فرقه‌ها پر است از ادعاهایی که می‌گوید نیایش یعنی گریه، خنده، سکوت، حرف شاعرانه. آنها به مخاطب خود می‌گویند هیچ کاری گناه نیست و هیچ احساسی مذهبی نیست.

«رهگذر پر آشوب؛ بررسی فسلفی و حِکْمی جنبش‌های نومتافیزیکی غرب»، تألیف سید محمدعلی دیباجی، قادر حافظ و عبدالرضا آتشین صدف با همکاری پژوهشکده باقر العلوم علیه‌السلام، در ۴۰۴ صفحه، با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و به قیمت ۶۴۹۰۰ تومان توسط شرکت چاپ و نشر بین‌الملل منتشر شده‌است.