دلایل تخریب بقیع شریف و تلاش علما و فقها برای بازسازی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، با پرداختن به دلایل سوژه تخریب بقیع شریف درمی یابیم که یکی از موضوعات و مسایل اختلافی میان مسلمانان و وهابیون، ساختن بنا، بارگاه و گنبد بر روی قبور انبیا، اولیا، صحابه و علما است. ابن تیمیّه پیشوای فکری وهابیان گنبد و بارگاه و بناسازی روی قبور انبیا، ائمه(ع) و بزرگان دین را به عنوان مساجد ساخته شده بر روی قبور معرفی می کند و با استناد به روایاتی همچون:

«إنّ من کان قلکم کانوا یتخذون القبور مساجد، فلاتتخذوا القبور مساجد، فإنّی أنهاکم عن ذلک»، «لعنه الله علی الیهود و النصاری اتخذوا قبور انبیائهم مساجد» و «لعن الله زوارات القبور و المتخذین علیها المساجد و السرج» (مجموعه الفتاوی، ابن تیمیه، ج۲، ص۸۱) چنین عملی را حرام و بدعت دانسته و به تخریب این مکان ها فتوا داده است.

ابن قیم جوزیه شاگرد و تربیت شده مکتب ابن تیمیّه، بناها و گنبدهای ساخته شد بر روی قبور بزرگان دین را مواضع و مکان های شرک و طاغوت و از شعائر و نشانه های کفر و شرک و از بزرگترین امور منکر دانسته؛ و قبور ائمه(ع) را به بت های لات، عزی و منات تشبیه کرده است. او مدعی است این قبور در مشاهد شریفه پرستش و عبادت می شوند؛ از این رو برای تخریب آنها، فتوا صادر کرده است. (زادالمعاد، ابن قیم جوزیه، ج۳، ص۴۳۶)

جبرتی یکی دیگر از وهابیان، ساختن قبه و بارگاه بر روی قبور انبیاء و اولیاء را از مصادیق تعظیم قبور و بدعت دانسته است. او معتقد است ساختن بنا و بارگاه بر روی قبور در زمان پیامبر اکرم(ص)، صحابه و تابعین مرسوم نبوده و از بدعت های مسلمانان به شمار می رود.

او قبور انبیاء و اولیاء را به بت های مشرکان و یهود و نصارا تشبیه کرده و مسلمانان را نیز بت پرست معرفی می کند و فتوای تخریب بناها و بارگاه ها و گنبدهای ساخته شده بر روی قبور انبیاء و اولیاء را به جمع کثیری از علما نسبت می دهد. (عجائب الآثار، عبدالرحمن بن حسن الجبرتی (۱۱۶۷- ۱۲۳۷ق)، ج۲، ص۵۹۰)

کتب کلامی و فقهی و مذهبی وهابیون پر است از چنین نکات و مباحثی و خلاصه اینکه چون ساختن بنا بر روی مقابر را به ادله روایی و اجماع جایز و مشروع نمی دانند، تخریب آن را واجب دانسته و رأی به تخریب بقیع دادند. یعنی ادله ای که به آنها تمسک شده عبارت اند از:

۱- اجماع

۲- روایت ابی الهیاج اسدی مشهور به روایت تسویه قبور

۳- روایت جابر بن عبدالله انصاری مشهور به روایت نهی از ساخت بنا بر قبر.

۴- روایت جندب مشهور به حدیث منع اتخاذ قبور به عنوان مسجد.

۵- روایت عایشه مبنی بر لعن یهود و نصارا از سوی پیامبر(ص) به دلیل مسجد سازی بر قبور.

۶- روایت لعن زوار قبور

۷- بدعت و عدم سابقه در دوره اول تاریخ اسلام

۸- روایت دال بر شرک دانستن هر نوع توسل، استغاثه، تبرّک جستن، استمداد، بوسیدن به دلیل اینکه این مواردی نوعی عبادت و پرستش است.

این ادله توسط عالمان شیعه و حتی دانشمندان اهل سنت به تفصیل بررسی و رد شده است.

به عنوان نمونه، نجم الدین طبسی در کتاب «شناخت وهابیت»، جعفر سبحانی در کتاب «التوحید والشرک فی القرآن»؛ ابوحامد بن مرزوق در کتاب «التوسل بالنبی»، احمد بن زینی اعلان در کتاب «فتنه الوهابیه»؛ جمیل صدقی زهاوی در کتاب «الفجر الصادق فی الردّ علی منکری التوسل والکرامات»، سید محسن امین عاملی در کتاب «کشف الارتیاب» به شبهات و هشت محور مزبور به تفصیل پاسخ مستدل گفته و این موارد را صرفاً شبهات و نه استدلال دانسته اند.

نیز حمزه الحسن به معرفی مستنداتی که وهابیون به هنگام تخریب اماکن مقدس به ویژه بقیع به آنها استناد کرده، پرداخته و حواشی حوادث را هم بررسی نموده است.

تلاش های مردمی برای مرمت خرابی های بقیع

بقیع (پیش از تخریب) در طول تاریخ گاه به دلیل حوادث غیرمترقبه طبیعی مثل سیل، خسارت هایی متحمل می شد؛ ولی به سرعت توسط افراد نیکوکار، بازسازی می شد. چون مانعی برای بازسازی وجود نداشت. امّا پس از سلطه وهابیان بر حجاز، تخریب و ویرانی عمدی و آگاهانه حرم ائمه بقیع و دیگر بناهای این قبرستان آغاز شد. شیعیان جهان و خصوصاً مراجع و علمای دینی پس از تخریب، اقداماتی برای بازسازی و تعمیر انجام می دادند. اما مانع مهم آل سعود و وهابیون بود که این اقدامات را بی اثر ساخت و نمی گذاشت به نتیجه برسد.

مظفر اعلم، نماینده ی دولت ایران در جدّه از سال ۱۳۳۰ش با تشویق و حمایت علمای شیعه کوشش هایی در این راستا داشته است. وی در تاریخ ۲۱ آذرماه ۱۳۳۰ در گزارشی به کمیسیون دائمی حج وضعیت اسف بار بقیع را متذکر شده و وضعیت بقیع بعد از خرابی تمام ساختمان های قبور ائمه اطهار(ع) بسیار دلخراش دانسته است. او طرحی داده که اگر اولیای دولت سعودی برای ساختن دیواری با پنجره های آهنی، گرد محوطه مدفن مطهر ائمه هدی موافقت کنند حداقل محوطه ای به وسعت ۱۲۰ متر مربع با سایه بانی ساخته شود تا قبور ائمه(ع) تکریم شده و محترم شمرده شود. مظفر اعلم به عنوان سفیر ایران در جده در ششم آذرماه ۱۳۳۰ از مدینه و بقیع بازدید کرده و گزارش مفصل چند صفحه ای برای مقامات ایران ارسال نموده است.

امّا به رغم مذاکرات چندساله نمایندگان ایران با مسئولین و مقامات عربستان سعودی از رده های مختلف، بازسازی به هیچ وجه نه تنها اجرا نشد بلکه چند سال بعد، رسانه های عربستان از قول مقامات این کشور، چنین تصمیمی را کاملاً منکر شده و بازسازی را تکذیب کردند. با اینکه امیر فیصل نایب السلطنه حجاز و امیر عبدالله فرزند ایشان قول داده بودند؛ حتی به شهرداری مدینه ظاهراً دستور داده بودند که به مقابر ائمه شیعیان رسیدگی ویژه کند. گاهی امیر مدینه هم قول مساعدت می داده ولی هیچگاه اقدام عملی صورت نمی گرفته است.

به هرحال تلاش عالمان و بزرگان شیعه و پیروان اهل بیت(ع) از یک سو و کوشش های نمایندگان و مدیران دستگاه دیپلماتیک ایران و همچنین تلاش های برخی از مقامات اهل سنت برای بازسازی بقیع تاکنون با اینکه پیوسته ادامه داشته ولی عملاً اجرا نشده است. این موضوع بارها در گفتگوهای سیاسی سران دو کشور ایران و عربستان مطرح شده است، لیکن متأسفانه تا این زمان، آنگونه که باید تأثیری، در پی نداشته و وهابیان همچنان نسبت به عقاید خویش اصرار ورزیده، بر اقدامات تخریبی شان افزوده اند.

تلاش های آیت اللّه بروجردی برای بازسازی و احیای بقیع

آیت الله حاج آقا سیدحسین طباطبایی (۱۲۹۲-۱۳۸۰/ ۱۳۴۰ش) معروف به آیت الله بروجردی و آقاحسین بروجردی از علما و فقهای مشهور و مرجع تقلید شیعه در سده چهاردهم قمری است. پدرش سیدعلی از علمای بزرگ بروجرد بود. او در بروجرد، و حوزه های علمیه اصفهان، نجف اشرف و مشهد مقدس و نهایتاً قم به تحصیل، تدریس و فعالیت های علمی و حوزوی مشغول بود.

آیت الله بروجردی وقتی برای درمان از مشهد به تهران آمده بود، به اصرار فراوان علما و روحانیون و بزرگان حوزه علمیه قم برای اقامت در این شهر و قبول ریاست حوزه علمیه قم، به این شهر آمد. وی با فعالیت ها و تلاش های فراوان، حوزه علمیه را سازمان دهی کرد و نظم و نظام جدیدی به آن داد؛ نهادهای پژوهشی، علمی و تبلیغی در حوزه دایر کرد، طلاب را تشویق به آموختن علوم جدید و زبان و مسائل مستحدث می نمود و بالاخره حوزه علمیه را وارد مرحله جدیدی نمود.

یکی از فعالیت های او اعزام نمایندگانی به سراسر جهان برای رسیدگی به امور شیعیان بود. او حجت الاسلام سید محمد تقی طالقانی (آل احمد) را به عربستان سعودی اعزام کرد تا با دولت ریاض در زمینه بازسازی بقیع مذاکره کند (بقیع الغرقد، ص۵۴؛ الامام البروجردی، ص۱۲۰). او چند جلسه با سعود بن عبدالعزیز درباره اعاده بناها و بازسازی بقیع به گفتگو پرداخت.

نماینده آیت الله بروجردی درصدد بود از طریق دربار و وزارت امورخارجه به عربستان فشار آورد تا بازسازی و تعمیر بقیع را بپذیرند (تخریب و بازسازی، ص۱۵۱-۱۵۳).

همچنین آیت الله بروجردی هیئتی وزین که در رأس آن سه تن از مشهورترین شخصیت های جهان اسلام حضور داشتند به مؤتمر عالم الاسلامی در کراچی فرستاد. این کنگره در سال ۱۳۷۱ق به منظور بررسی اقدامات تخریبی آل سعود و وهابیون تشکیل شد. شیخ محمدحسین کاشف الغطاء، مفتی اعظم فلسطین حاج سید امین حسینی و سید محمدتقی طالقانی از طرف آیت الله بروجردی در این همایش شرکت کردند (دائرهالمعارف تشیع، ج۳، ص۳۸۵).

تلاش های فرزند آخوند خراسانی

میرزا مهدی، فرزند آخوند ملامحمد کاظم خراسانی صاحب کفایه الاصول است. در ۱۲۹۲ق در نجف اشرف متولد شد. ملقب به آقا میرزا بود. در نجف اشرف نزد استادان مشهور تحصیل نمود و به مدارج عالی علمی و فقاهت دست یافت. چون پدرش از رهبران مشروطه خواه نجف اشرف بود، او نیز همراه و یاور پدرش بود و در جریان مشروطیت و نیز حوادث انقلاب عراق بسیار فعال بود.

در آستانه تغییر دولت در ایران و بروز حوادث هولناک تخریب بقیع و اماکن و آثار اسلامی توسط وهابیون توسط مجلس شورای ملی به عنوان عضو کمیسیون مربوط انتخاب شد.

این کمیسیون به پیشنهاد مرحوم سید حسن مدرس در ۱۲ خرداد، شامل ده تن از نخبگان برای بررسی حوادث مکه و مدینه توسط مجلس شورای ملی تشکیل شد.

وظیفه این کمیسیون بررسی سیر حوادث و اخبار، کارشناسی امور، انتخاب بهترین راه کار، تصمیم گیری و نیز هماهنگی دستگاه های مرتبط به این مسائل بود. این کمیسیون تا تشکیل کمیسیون ۱۳ نفره به نام کمیسیون حرمین شریفین تداوم داشت، هر هفته سه جلسه در بعدازظهر روزهای فرد تشکیل می داد و به امور مختلف مربوط به بقیع و اقدامات آل سعود و وهابیون رسیدگی می کرد.

میرزا مهدی پس از عمری تلاش و مجاهدت، در ۱۳۲۶ش/ ۱۳۶۴ در شهر مشهد مقدس درگذشت و در دارالسعاده در جوار حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

درخواست آیت اللّه قمی، از دولت پهلوی برای فشار بر دولت آل سعود برای بازسازی بقیع

سید حسین طباطبایی قمی (۱۲۸۲-۱۳۶۶ق) فرزند سیدمحمود در شهر قم، در رجب ۱۲۸۲ متولد شد. سال ها در حوزه علمیه قم و تهران به تحصیل علوم دینی پرداخت، سپس به سامرا و بعد از آن به نجف برای تکمیل تحصیلات خود مهاجرت کرد. آیت الله شیرازی، او را در سال ۱۳۳۱ق به مشهد مقدس فرستاد. اما وقتی رضا شاه پهلوی کشف حجاب را الزامی نمود، او اعتراض کرد و در منابر علیه این اقدام سخنرانی نمود. لذا ابتدا زندانی شد، سپس به عتبات مقدس عراق تبعید گردید. در کربلا ساکن شد و پس از فوت سید ابوالحسن اصفهانی اعلام مرجعیت نمود. او در ربیع الاول ۱۳۶۶ در یکی از بیمارستان های بغداد درگذشت و در صحن حیدری امام علی(ع) در نجف اشرف دفن شد.

ایشان در دوره مرجعیتش و در سال ۱۳۲۲ ش طی نامه ای به دربار شاهنشاهی از پادشاه ایران، محمدرضا شاه پهلوی(حکومت ۱۳۲۰-۱۳۵۷ش) استدعا و درخواست می کند که با وهابیون شدید برخورد کند یا در مذاکرات و رایزنی ها، کاری کنند تا مشکل بقیع به ویژه بازسازی حرم ائمه بقیع(ع) را مرتفع نماید. این نامه را دربار به وزارت امور خارجه فرستاد. و وزارت خارجه طی نامه ای به توضیح شرایط می پردازد. مندرجات این گزارش گویای بسیاری از نکات است. اما متن گزارش سفارت ایران در جده چنین است:

نامه مورخ۲۰ مرداد ۱۳۲۲ با رونوشت نامه وزارت دربار شاهنشاهی در خصوص استدعای حضرت آیت الله قمی از پیشگاه اعلی حضرت همایون شاهنشاهی، راجع به تعمیر ابنیه و بقاع متبرکه مدینه منوره رسید. با وجود این که معلوم بود دولت عربی سعودی با انجام این تقاضا مطابق منظور حضرت آیت الله قمی موافقت نمی کند، به خیال این که هر قدر در این موضوع پیشرفت شود و وضعیت قبور و بقاع متبرکه مزبور بهبودی یابد، منظور آقایان علما تا اندازه ای عملی می شود، کاردار سفارت عربی سعودی را ملاقات و پس از ذکر مقدمه مناسبی راجع به روابط حسنه ایران و کشور سعودی عربی و رابطه ی اسلامیت که دو ملت برادر را با هم ارتباط داده و تشریح همبستگی و علاقه ی فوق العاده ایرانیان به مکه معظمه که کعبه تمام مسلمانان است، و به مدینه منوره که مرقد حضرت پیغمبر اسلام در آنجاست، [بیان شد که] منظور ما از این تقاضا این نیست که قبور مزار اشخاص گردد، مقصد اصلی آن است که با بنای مختصری در روی قبور مزبور و تشخیص آن ها و ذکر صاحبان قبور از فقدان اثر و مجهول گردیدن صاحبان قبور جلوگیری شود.

البته چون فعلاً تاریخ وجود ابنیه بر روی قبور مزبور نزدیک است و بیش از چند سال از ویران شدن آن نگذشته است و قبور مشخص و صاحبان قبور معروف همگان می باشند، ولی به تمادی ایام ممکن است این موضوع از نظرها محو گردد.