نقش یهودیان در هنر و اقتصاد فرش ایران

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، ارتباط میان یهودیان و فرش های دستباف ایران، به دوران بسیار قدیم باز می‌گردد. نشانه‌ها و ردپای این ارتباط به حدود ۳۵۰۰ سال قبل می‌رسد. بعد از مهاجرت بنی‌اسرائیل از مصر، یهودیان در زندگی چادرنشینی خود از «گلیم» برای پوشاندن کف زمین و دیوارهای چادرها استفاده می‌کردند. این نکته در کتاب «مهاجرت‌نامه» (Le Livre Del’exode) و بعد از آن در کتاب «تمثیل‌ها» (Proverbes) آورده شده است.

در کتاب «وقایع‌نگاری» (Le Livre Del’exode) از حضرت سلیمان و فرش‌های متعلق به او و رنگ‌های گوناگون مورد استفاده در بافت آن فرش‌ها : آبی، سفید، قرمز و شنگرف یاد شده است. در این کتاب همچنین آمده است که نقش و نگار این فرش‌ها از یک طرف نشان‌دهنده ده احکام خداوند توسط حضرت موسی و شیرها و از طرف دیگر، نمایان‌گر تصویر عقاب‌ها می‌باشد.

تار و پود و بافت شهرها نیز شباهت بسیاری به بافت فرش‌هایی دارد که در حال حاضر درمیان قبایل دوره‌گرد صحرای سینا مورد استفاده قرار می‌گیرد. Barber در مقدمه کتاب خود تحت عنوان «مطالعه درباره تاریخچه نساجی» می‌نویسد که فرش‌های مورد بحث در حقیقت اولین فرش‌های شناخته شده به شمار می‌روند. یهودیان در انتخاب طرح‌ها و نقش‌های مختلف فرش‌ها از موضوعات کتاب مقدس و از سمبول‌های یهودیت از جمله ستاره داود، شیر یهودا، حضرت موسی، حضرت هارون، حضرت ابراهیم و حضرت اسحق و … الهام گرفته‌اند.

قرن هشتم قبل از میلاد، سرآغاز تاریخ طولانی زندگی یهودیان ایران است که، با پراکندگی آنها، ارتباط مستقیم دارد. به موجب تحقیقات انجام شده توسط Antone Felton یهودیان ایران در قرن ششم قبل از میلاد مسیح، فرش‌هایی به افتخار کوروش بزرگ بافته بودند که از آنها نیز برای تزئین آرامگاه وی استفاده کرده‌اند. این فرش‌ها، کار قالی‌بافان شهرهای همدان، شیراز و اصفهان بوده است که گفته‌اند حدود ۲ قرن بعد توسط اسکندر مقدونی از روی آرامگاه کوروش بزرگ به غارت برده شد.

اسکندر مقدونی علاوه بر این، تمامی طلاکاری‌ها و اشیاء گرانبهای دیگری را که مزین کننده آرامگاه کوروش بود را نیز به همراه خود برد و باز هم بنا به گفته Feltopn نشانه‌های این غارتگری‌ها در کتاب Flavius Josephe مورخ و تاریخ‌نویس یهودی و یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های شناخته شده ادبیات یهود تأثیر گرفته‌ از یونان، مشهود است و این ظاهراً تنها شواهدی است که در مورد فرش‌های دست‌بافت یهودیان از دوران قدیم به دست ما رسیده است.

نقش یهودیان در فرهنگ ایران:

وابستگی یهودیان به فرهنگ ایران، نقش به سزایی در انتقال یک میراث فرهنگی ویژه داشته است. نظریه «ناخودآگاهی جمعی» که توسط روان‌شناس مشهور یونگ Jung مورد بحث قرار گرفته است، خود توجیه‌کننده وضع یهودیان آن دوران است. یهودیان براساس یک اعتقاد سمبولیک، همواره خواستار آن بوده‌اند که تشابهی میان فرهنگ یهودیت و فرهنگ ایران برقرار سازند.

بر این اساس نوع بافت فرش‌ها با تار و پود و نسوج ابریشمی زربفت، با الهام از موضوعات مذهبی، به گونه‌ای سنتی و نسل اندر نسل از مادر به دختر انتقال یافته است. به عقیده Levi Strauss «هر فرهنگی را می‌توان مانند مجموعه‌ای از سیستم‌های سمبولیک در نظر گرفت که در راس آن، پدیده‌های هنر، علم و مذهب قرار دارند». جلوه‌های ظاهری این فرهنگ در نزد یهودیان ایران به ویژه در مورد موسیقی و قالی‌بافی بسیار چشم‌گیر است. اولین فرش‌های بافته شده توسط یهودیان، یک فرش دیواری Tapisserie مربوط به قرن چهارم بعد از میلاد مسیح می‌باشد که در شهر اسکندریه به دست آمده است.

بعد از آن، در دوران حکومت سلسله ساسانیان نیز، به صنف‌های قالی‌بافان یهودی، اشاره شده است. پس از تاریخ ورود اسلام به ایران، در حدود اواخر قرن هفتم، هیچگونه اشاره‌ای به قالی‌بافان یهودی ایران نشده. کار قالی‌بافان یهودی بین قرن دهم و سیزدهم، در نقاط دیگر یعنی خارج از ایران و به ویژه در قاهره و دمشق، چشم‌گیر بوده است.

تعداد قالی‌بافان یهودی که در کارگاه‌های قالی‌بافی سلطنتی کشور سوریه مشغول به کار بودند نیز بی‌شمار بوده است. کار قالی‌بافان ایرانی یهودی، علاوه بر این در شهر Tyr واقع در کشور اسپانیا که به تصرف اعراب (Maures) درآمد و همچنین در آفریقای شمالی و فلسطین نیز دیده شده. از قرن یازدهم به بعد، کنیساها با فرش‌های بافته شده توسط یهودیان تزئین می‌شدند. دو کنیسا واقع در شهر قدیمی قاهره به گونه چشم‌گیری با کار قالی قالی‌بافان یهودی، تزئین شده و این دو کنیسا با برخورداری از فرش‌های گرانبها و باشکوه، به مذهبیون و طرفداران کنیسا، امکان نشستن بر زمین را فراهم می‌آورد.

یهودیان ایران:

بنیامین تودولایی Benjamin De Tudele جهانگرد و ربای یهودی اسپانیایی (سال وفات ۱۱۷۳) اطلاعات سودمند و ارزنده‌ای درباره یهودیان ایران گردآوری کرده است. او به هنگام مسافرت‌های بسیاری که به کشورهای مختلف از جمله مشرق زمین و آفریقای شمالی داشته، به مطالعه درباره وضعیت جمعیت‌های یهودی پرداخته و در روایت‌های خود چنین می‌نویسد: در اواخر قرن دوم میلادی، قسمت اعظم تولید و بافت قالی‌های ایران، حاصل کار جمعیت‌های یهودی ساکن شهرهای همدان، اصفهان و شیراز بوده است.

بنا به گفته یکی دیگر از معاصرین او، جمعیت‌های یهودی‌ شوشتر (شوش قدیم) که تقریباًٌ بالغ بر پانزده هزار یهودی بوده است، عملاً داد و ستد فرش‌های این منطقه را عهده‌دار بوده‌اند. از طرف دیگر می‌دانیم که به موجب نوشته‌های تاریخ‌نویسان و مورخین ایرانی و عرب، منطقه میان اصفهان و شوش قدیم «یهودیستان» نامیده می‌شد. از قرن شانزدهم به بعد و در اوائل قرن هفدهم میلادی یعنی در دوران حکومت سلسله صفویه، بافت پارچه رواج بسیاری داشته است و مهمترین مراکز تولید پارچه در آن زمان شهرهای اصفهان، یزد و کاشان بوده و کارگاه‌های ابریشم‌بافی و قالی‌بافی، نقش مؤثری در داد و ستد خارجی ایران به ویژه با کشورهای اروپایی داشته‌اند.

در این دوره، یهودیان در زمینه‌های مربوط به هنرهای برودری‌ دوزی Broderie نقش‌‌اندازی روی پارچه و پارچه‌های زربفت (پارچه‌های ابریشمی مزین به طلا و نقره) و همچنین بافت پارچه‌های ویژه روتختی، کاغذ دیواری و مجلد کردن کتاب‌ها، به اوج شکوفایی رسیدند. شاه عباس اول (۱۶۲۹-۱۵۸۷) که خود از دوستداران کار قالیبافی بوده است، تعدادی از یهودیان و ارامنه را به همراه خود به پایتخت جدیدش «اصفهان» برد. یهودیان علاوه بر این، در کار رنگرزی پشم و ابریشم، از مهارت بسیاری برخوردار بودند و در ردیف یکی از مهمترین اصناف در زمینه بافندگی و نساجی به شمار می‌رفتند.

نقش یهودیان در بافت قالی‌های ایران:

دوران شکوفایی تولید و بافت فرش در میان جمعیت‌های یهودی در اوائل قرن نوزدهم میلادی به اوج خود می‌رسد و کار قالی‌بافان یهودی در شهرهای کاشان، اصفهان، کرمان، تبریز و سراب، بیش از هر زمان دیگری چشم‌گیر بوده است. مونههایی از این فرش‌های بسیار ظریف در موزه‌های مختلف در سراسر دنیا، به یادگار حفظ شده است. به عنوان مثال در موزه Beth Zedek در شهر تورنتو واقع در کانادا، حدود یک دوجین از این آثار برجسته قالیبافی وجود دارد. به ویژه یک نمونه فرش کاشان که بافت آن مربوط به سال ۱۸۵۰ میلادی بوده و شرح حال قوم یهود را در دوران حضرت سلیمان و دوره عهد عتیق به تصویر می‌کشد.

این فرش منحصر به فرد، دارای بیش از ۲۰۰۰ گره می‌باشد. فرش دیگری کار قالی‌بافان یهودی شهر کاشان که بافت آن مربوط به حدود ۱۸۹۰ م. می‌باشد و توسط ناصرالدین‌شاه (۱۸۹۶-۱۸۴۸ م.) به قالی‌بافان یهودی سفارش داده شده بود تا به پزشک یهودی‌اش به نام حکیم نورمحمد هدیه دهد. در زمینه اقتصادی با توجه به جایگاه محکم یهودیان در کار تولید، داد و ستد و صادرات فرش در ایران، طبیعی است که یهودیان در این کشور، موقعیت ممتازی در کار تجارت فرش‌های مشرق‌زمین به دست آوردند. George Curzon زمانی درباره یهودیان ایران نوشت که آنان در امر تجارت و داد و ستد شهرت به سزایی دارند.

در قرن نوزدهم Anton Felton نیز به نوبه خود می‌نویسد که میزان تولید فرش‌های ایران به حدی بالاست که می‌تواند پاسخگوی نیازهای بازارهای اروپا باشد. یک روزنامه‌نگار انگلیسی موسوم به Mac Lean در سال ۱۹۰۴، نقش یهودیان در زمینه واردات پنبه از منچستر و همچنین جایگاه ویژه آنها در امر تجارت در شهرهای کرمانشاه، همدان و (خرمشهر) را یادآور شده است. شهر کاشان، به دلیل وجود یهودیان، در این شهر از یک تاریخ ویژه و قدیمی برخوردار بوده و این شهر در حقیقت محل اقامت یهودیان رانده شده از اسپانیا در دروان تفتیش عقاید می‌باشد و همان‌گونه که Anton Felton می‌نویسد، بنا بر اسناد تاریخی موجود، شهر کاشان «مرکز فرهنگی یهودیان ایران» بوده است و فرش‌های بافته شده توسط یهودیان در این شهر، خود گواه این امر است.

در آن سوی کشور ایران، در خطه آذربایجان نیز فرش‌های معروف بافت شیروان، بادکوبه و قره‌باغ قابل ذکر است. مارتن ژیلبر Martin Gilbert ، نویسنده کتاب «اطلس تاریخ یهودا» به ویژه می‌نویسد: جنوب قفقاز، بین ایران و ترکیه، منطقه ممتازی برای قالی‌بافی بوده است. یهودیان و همسایگان مسلمان آنها، فرش‌های بسیار زیبا، با رنگ‌ها و نقش و نگارهای بسیار ظریفی که در نوع خود، از ویژگی‌های خاصی برخوردارند، بافته و عرضه کرده‌اند. Anton Felton تایید می‌کند که یهودیان ساکن مناطق کوهستانی که زبان و گویش محلی آنها یکی از لهجه‌های زبان فارسی است، از خط عبری استفاده می‌کردند.

– Amton Felton «فرش یهودیان ایران» در «تاریخ معاصر ایرانیان یهودی» انتشارات مرکز تاریخ شفاهی یهودیان ایران – ۱۹۹۷ – جلد دوم – صفحه ۱۹.

– Barber E. J.W. «نساجی ماقبل تاریخ» انتشارات Princeton University Press 1991 موسسه Harris «۵۰۰۰ سال نساجی» انتشارات British Museum Press لندن – ۱۹۹۳.

– Anton Felton «فرش یهودیان ایران»

– مراجعه به Alain Chaulli «مطالعات ایرانشناسی» دانشگاه سوربن پاریس در سال ۲۰۰۲، در باره موسیقی‌دانان یهودی ایرانی در قرن ۱۹ و ۲۰ و تأثیر آنها در حفظ میراث مربوط به موسیقی ایران

– Anton Felton «فرش یهودیان ایران» که در آن به کتاب Dischnitzer M. تاریخ هنرها و صنایع یهودیان» از انتشارات Jonathan David – لندن – ۱۹۴۵، اشاره می‌کند.

– George Curzon کتاب ب«ایران و مسائل مربوط به ایرانیان» لندن – ۱۹۶۱- جلد اول صفحه ۵۱۰

– Martin Gillbert در کتاب The Dent Atlas Of Jewish انتشارات D.J.M. ، لندن، ۱۹۹۳- صفحه ۵۰