مشترکات و تمایزهای حقوق بشر جهانی و حقوق بشر اسلامی

به گزارش ادیان نیوز (ردنا)؛ حقوق بشر، حداقل حقوقی است که انسان در هر جا که هست باید از آن برخوردار باشد. این مفهوم زیبا اما در دهه‌های اخیر همواره از موضوعاتی بوده که کشورهای استعمارگر و صاحب قدرت از آن به‌عنوان حربه‌ای برای سلطه بر کشورهای دیگر استفاده کرده‌اند.

این حربه به‌ویژه در مورد کشورهای اسلامی بیشتر کاربرد داشته است. نادیده گرفته شدن ابعاد معنوی احکام اسلامی و پرداختن صرف به جنبه‌های مادی و طبیعی حیات بشری در اعلامیه جهانی حقوق بشر، کشورهای اسلامی را بر آن داشت تا در چارچوب سازمان کنفرانس اسلامی قوانین و مقرراتی را برای جنبه حقوق بشری بر اساس دین اسلام تدوین و تصویب کنند.

از این رو، سازمان کنفرانس اسلامی در ۵ اوت سال ۱۹۹۰ در نشست قاهره اعلامیه اسلامی حقوق بشر را در سطح دولت‌های اسلامی به تصویب رساند.

از سال ۲۰۰۸ نیز بنا به پیشنهاد ایران و تصویب کشورهای اسلامی در سازمان کنفرانس اسلامی، پنجم اوت هر سال به‌عنوان «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» نام‌گذاری شد تا بدین طریق هر ساله در سطوح داخلی کشورهای اسلامی توجه لازم در زمینه حقوق بشر و راهکارهای ارتقاء و اجرائی کردن آن به عمل آید.

مطالعه اعلامیه جهانی حقوق بشر نشانگر آن است که علت و انگیزه اصلی تهیه‌کنندگان و تنظیم‌کنندگان این حقوق، جنبه‌های انسانی بوده و هدف آنان کاستن آلام بشریت و نگرانی‌های ناشی از جنگ‌های خانمان‌سوز میان افراد بشر بوده است. خصوصاً مصائب و مشکلاتی که بعد از جنگ جهانی دوم بر بشریت عارض شد.

کرامت انسانی در ذات دین الهی

اما تعابیر زیبای قرآن کریم گویای این واقعیت است که رعایت و حفظ حقوق میان انسان‌ها و کرامت انسانی در ذات این دین الهی است. وقتی رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: “یَا أَیُّهَا النَّاسُ، أَلَا إِنَّ رَبَّکُمْ وَاحِدٌ، وَإِنَّ أَبَاکُمْ وَاحِدٌ، أَلَا لَا فَضْلَ لِعَرَبِیٍّ عَلَی أَعْجَمِیٍّ، وَلَا لِعَجَمِیٍّ عَلَی عَرَبِیٍّ، وَلَا لِأَحْمَرَ عَلَی أَسْوَدَ، وَلَا أَسْوَدَ عَلَی أَحْمَرَ إِلَّا بِالتَّقْوَی”. “مردم آگاه باشید که پروردگارتان یکی است و پدرتان نیز یکی است؛ بنابراین بدانید که نه عربی را برعجم، و نه عجمی را بر عرب، و نه سرخ‌پوستی را بر سیاه‌پوستی و نه سیاه‌پوستی را بر سرخ‌پوستی برتری است؛ مگر به تقوا و پرهیزگاری”؛ در واقع شالوده و بنای حقوق بین انسان‌ها را یادآوری می‌فرمایند.

شباهت‌های حقوق بشر جهانی و حقوق بشر اسلامی

بررسی اعلامیه حقوق بشر جهانی و حقوق بشر اسلامی، موارد اشتراک کلی را نشان می‌دهد که لازمه حیات طبیعی و حیات مطلوب انسان‌هاست.

حق حیات

به‌عنوان نمونه یکی از حقوقی که هر دو نظام بر آن تأکید دارند، حق حیات است.  هر دو نظام حقوقی حفظ حیات را، لازم شمرده‌اند و دولت (حکومت) و جامعه را مسئول اجرای جدی این اصل یا حق بنیادین می‌دانند.

حق کرامت

حق دیگری که هر دو نظام بر آن پایبند هستند حق کرامت است. هر دو نظام حقوقی، کرامت و حیثیت انسانی را بسیار با اهمیت تلقی نموده و انسان را از این حق برخوردار می‌دانند. حق تعلیم و تربیت نیز مورد تأکید و توجه هر دو نظام است و دولت و جامعه را مسئول اجرای این حق تلقی می‌کنند.

حق آزادی

از دیگر حقوقی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر و حقوق بشر اسلامی مورد توجه است حق آزادی است. هر دو نظام حق آزادی را از حقوق اساسی انسان‌ها تلقی نموده، دولت و جامعه را در آماده کردن محیط زندگی برای برخورداری از این حق اساسی مسئول می‌دانند. با این تفاوت که در حقوق جهانی اسلام برخورداری از آزادی مشروط است.

حق مساوات

علاوه بر اینها بر حق مساوات در برابر حقوق و قوانین نیز در هر دو نظام تأکید شده و بر اجرای صحیح این حق از سوی دولت و جامعه تأکید می‌کنند. علاوه بر این اصول مشترک، یکی از موارد مشترک دیگر که در دو اعلامیه بدان اشاره شده، ممنوعیت برده‌داری است.

برده‌داری به‌طور صریح در اعلامیه حقوق بشر اسلامی ممنوع شده است. ماده ۱۱ بند الف می‌گوید: “انسان آزاد متولد می‌شود و هیچ‌کس حق ندارد او را به بردگی بکشد یا ذلیل و مقهور خویش کند یا از او بهره‌کشی کند و بندگی جز برای خداوند متعال وجود ندارد.”

این ممنوعیت در ماده ۴ اعلامیه جهانی حقوق بشر هم تصریح شده است. آنجا که بیان می‌کند: “احدی را نمی‌توان در بردگی نگاه داشت و داد و ستد بندگان به هر شکلی که باشد ممنوع است.”

حق مالکیت

نکته جالب این است که این موضوع در اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تفصیل و توضیح بیشتری آمده است. شناسایی حق مالکیت ادبی یا استفاده از دستاوردهای علمی، ادبی، هنری و تکنولوژی نیز از دیگر اشتراکات هر دو نظام است. این حق در اعلامیه اسلامی به رسمیت شناخته شده است.

آنجا که در ماده ۱۶ مقرر می‌دارد: “هر انسانی حق دارد از ثمره‌های دستاورد علمی یا ادبی یا هنری یا تکنولوژی خود سود ببرد و حق دارد از منابع ادبی و مالی حاصله از آن حمایت کند.”

همین حق در بند ۲ ماده ۲۷ اعلامیه جهانی نیز تصریح شده است: “هرکسی حق دارد از حمایت معنوی و مادی آثار علمی، فرهنگی یا هنری خود برخوردار شود.”

تفاوت‌های حقوق بشر اسلامی و حقوق بشر جهانی

خدامحوری یا انسان‌محوری

در کنار این نقاط مشترک اما تفاوت‌هایی در نوع نگرش حقوق بشر اسلامی و اعلامیه جهانی حقوق بشر وجود دارد. در حقوق بشر اسلامی خدامحوری اصل است و همه‌چیز بر محور خداوند و خالق هستی است، اما در تفکرات غربی برعکس نگاه بر محوریت انسان (اومانیسم) است.

از این رو، در اعلامیه جهانی حقوق بشر که با محوریت تفکرات غربی تدوین شده، همه چیز حول محور انسان دیده شده است. در صورتی که به اعتقاد مسلمانان مذهب منشأ حقوق بشر است و حقوق انسان تنها زمانی می‌تواند به رسمیت شناخته شده و به اجرا درآید که ملهم از منبع الهی باشد. بر این مبنا، اصولاً نظام حقوق بشر در اسلام یک نظام حقوق دینی است.

بر اساس چنین نگرشی، کرامت و حیثیتی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر از آن یاد می‌شود، پشتوانه منطقی و فلسفی ندارد؛ اما در اعلامیه اسلامی، اساس کرامت انسان را مقام جانشینی خداوند «خلیفه الله» می‌داند که آفریدگار جهان به او اعطا کرده است.

تفاوت در حق آزادی

یکی دیگر از نقاط افتراق دو اندیشه غربی و اسلامی در موضوع حقوق بشر توجه به آزادی است. در تفکر غربی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بر آن تصریح دارد، توجه به آزادی و حقوق انسانی متناسب با گریز از اندیشه دینی صورت گرفته است و آزادی انسان را به‌صورت مطلق و رها دیده است. در صورتی که در حقوق جهانی اسلام برخورداری از آزادی مشروط به عدم اخلال در انجام تکالیف فردی و اجتماعی است .

نکته قابل تأمل اینکه برخی از حقوق انسانی که مربوط به حیات بشری است در اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد توجه قرار نگرفته اما در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است.

مثل ممنوعیت استعمارگری و حق مبارزه با آن یا حق مقابله با تجاوز به حیات انسان و نیز حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و داشتن امنیت دینی علاوه بر امنیت‌های مربوط به جان و خانواده و ناموس.

لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات او و محترم شمردن جنازه او نیز از جمله حقوق انسانی است که در حقوق بشر اسلامی مورد توجه است.

حق حفاظت و نگهداری از افراد بی‌گناه

از دیگر مواردی که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی قید شده ولی در اعلامیه جهانی مسکوت است، می‌توان به حق حفاظت و نگهداری از افراد بی‌گناه و زنان و کودکان در هنگام جنگ و نزاع و مداوای زخمی‌ها و حفاظت و نگهداری از اسیران و حرمت مثله کردن کشته‌ها اشاره کرد.

این موضوع در ماده ۱۳ اعلامیه حقوق بشر اسلامی آمده است اما در اعلامیه جهانی توجهی به این موضوع نشده است، البته ین موضوع بعدها در معاهدات ژنو مورد توجه قرار گرفت.

نقش مذهب در اعلامیه اسلامی

از دیگر وجوه افتراق آن است که نقش مذهب در اعلامیه اسلامی پررنگ‌تر شده، این در حالی است که اعلامیه جهانی حقوق بشر به آن توجهی نکرده و در ماده ۱۸ این اعلامیه آمده است: “هرکس حق دارد که از آزادی فکر، وجدان و مذهب بهره‌مند شود. این حق متضمن آزادی تغییر مذهب یا عقیده و همچنین متضمن آزادی اظهار عقیده و ایمان است… ”

این در حالی است که اعلامیه اسلامی در ماده ۱۰ بیان می‌کند: “اسلام دین فطرت است و به کار گرفتن هرگونه اکراه نسبت به انسان با بهره‌برداری از فقر یا جهل انسان جهت تغییر این دین به دینی دیگر یا به الحاد، جایز نیست.” که این ماده در تعارض آشکار با اعلامیه جهانی است؛ زیرا اعلامیه اسلامی، دین اسلام را اصل و پایه و اساس تمامی اصول حقوقی دین می‌داند.

اجرایی نشدن و یا سرکوب حقوق مسلمانان در برخی از کشورهای اسلامی

اعلامیه حقوق بشر اسلامی که شامل یک مقدمه و ۲۵ ماده است، در واقع تلاشی از سوی جامعه اسلامی برای ابراز هویت اسلامی خود در سطح بین‌المللی و بیان دیدگاه‌ها و نظرات این دین الهی در خصوص حقوق انسان‌هاست.

متأسفانه اما هنوز در خیلی از کشورهای اسلامی این سند معرفی نشده و عموم مردم از تعهدات دولت‌های اسلامی برای رعایت حقوق انسان‌ها مبتنی بر آموزه‌های اسلامی مطلع نیستند تا مطالبه جدی در این خصوص انجام پذیرد.

هنوز هم گام‌های مؤثری در جهت اجرائی کردن مفاد این سند در نظام حقوق داخلی خیلی از کشورهای اسلامی صورت نگرفته است، حتی هنوز در سطح کشورهای مسلمان تلاش مؤثری برای تبدیل اعلامیه قاهره به یک میثاق و پیمان‌نامه لازم‌الاجرا و برخوردار از سازوکار نظارتی صورت نگرفته است و نهایتاً اینکه هنوز اعلامیه حقوق بشر در اسلام مستندی برای مدافعان حقوق بشر در مقابل ظلم‌ها و ستم‌های مختلف به وقوع پیوسته در سطح داخلی کشورها قرار نگرفته است.

متأسفانه باید پذیرفت که هنوز در کشورهای اسلامی حقوق مسلمانان مورد سرکوب و تجاوز قرار می‌گیرد. به‌عنوان نمونه مسلمانان بحرین و عربستان هنوز از بدیهی‌ترین اصول انسانی و حقوق اسلامی خود محروم هستند و روزی نیست که از این کشورها خبر دستگیری، شکنجه و قتل مسلمانانی که خواهان دستیابی به حقوق اساسی خود هستند به گوش نرسد.

شاید روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی فرصتی باشد تا به این چالش‌ها توجه شود و هر یک از مسلمانان به فراخور فرصت و نقشی که در جامعه دارند برای رفع این چالش‌ها تلاش مثبت انجام دهند تا آینده جامعه بشری بهتر از امروز باشد.

پایان پیام/م