تصوف در قرن پنجم هجری
صوفیان قرن پنجم با یکدیگر فرق های بسیار دارند و بدیهی است که همه آن ها را صرفاً از باب این که در قرن پنجم می زیسته اند، نمی‌توان تحت یک حکم کلی ولو به تقریب و تخمین باشد، در آورد.
ردنا (ادیان نیوز) – قرن پنجم، قرن تسلط ترک های سلجوقی بر ممالک ایران ودوره شیوع تعصّب و خراقات و سرگرمی به ظواهر شرع و نزاع های مذهبی بین فرق مختلفه اسلامی و دشمنی اهل علم با یکدیگر و غلبه ظواهر خشک بر فلسفه و بحث علمی آزاد و استخدام علم و دانایی برای منظور مجادلات مذهبی و محدود ساختن مباحث علمی به احساسات مذهبی است.
در بادی نظر، شاید خلاف آنچه گفته شد به نظر برسد. زیرا در این قرن در هر یکی از بلاد بزرگ ایران و عراق و مصر مدارسی دایر است که مبالغ زیادی صرف بنای آن شده و به طور مرتّب حاصل املاک و اوقاف معتبری به مصرف اداره آن می رسد.ولی بعد از مطالعه دقیق معلوم می گردد که تأسیس این مدارس، غالباً نه به منظور حقیقت جویی و بحث آزاد علمی بوده، بلکه مقصود بارآوردن مبلّغان مذهبی بوده است. به این معنی که می خواسته اند دسته ایی را در فنون جدل و مناظره، چنان تربیت کنند که در مقابل مدعیان مذهب خود، از عهده اثبات صحّت نظر مذهبی خود و افحام مدعیان برآیند.کتب و تصنیفات مدرّسان این مدارس غالباً در اطراف این منظور دور می زند و علومی که تدریس می شود.به طور کلی عبارت است از: فقه ، اصول ، حدیث ، علم کلام ، تفسیر وادبیات عرب. ولی تدریس فلسفه به طور تحقیق و با آزادی که در قرن سوم و چهارم تدریس می شده، متروک است.
در قرن پنجم بازار اشعری ها که مردم خشک وظاهربینی بودند و دشمن عقل و منطق محسوب می شدند، رواج یافت. فِرَق مختلف از سنّی و شیعه به جان یکدیگر افتادند. بزرگان هر دسته برای اهل مذهب خود مدارسی باز کردند و مجالس تدریس ترتیب دادند و به طوری که اشاره شد، منظور رواج مذهب خود بود در مقابل مدّعیان.از عجایب آن که بسیاری از معاریف صوفیه این قرن، مخصوصاً صوفیه قسمت اخیر قرن پنجم، بسیار متعصّب و خشک و پایبند به ظواهر بوده اند و همان‌طور که حجه الاسلام غزّالی به تکفیر فلاسفه برخاسته بود و مطلق مباحث و آرای حکمت ماوراء الطبیعه را باطل و کفر شمرده و کتاب تهافت الفلاسفه را نوشت. خواجه عبدالله انصاری از صوفیان اواخر قرن از آزاد منشی و حرّیت ضمیری که از شیوخ صوفیّه انتظار می‌رود محروم بوده و راه وصول به حق را در اتباع از ظواهر مذهب حنبلی می دانسته است. و هر از چند گاهی، علمای بزرگی همچون استاد ابوالقاسم قشیری که در آراء و عقاید خود حد تعادل و اعتدال را رعایت کرده، و این از اقوال وی در رساله قشیریه معلوم است. صوفیان قرن پنجم با یکدیگر فرق های بسیار دارند و بدیهی است که همه آن ها را صرفاً از باب این که در قرن پنجم می زیسته اند، نمی‌توان تحت یک حکم کلی ولو به تقریب و تخمین باشد، در آورد. بلکه چون به دقّت آثار و اقوال آن ها را مطالعه نموده و با یکدیگر مقایسه کنیم، می بینیم که هریکی از آنها دارای فکر و سلیقه و طرز زندگی و ممیزات خاص و تعلیم مخصوصی هستند تا آنجاکه تفاوت بعضی از آن ها با یکدیگر، تفاوت بین زمین و آسمان است.
نکته دیگر در این قرن، نفوذ تصوّف و عرفان در شعر شروع شده، هر روز بیشتر و عمیق‌تر می گردد تا آن که در قرن ششم و هفتم و هشتم، کمتر شاعری است که با عرفان سر و کار نداشته باشد. در قرن پنجم دسته ای از شعرا پیدا شده اند که در عین این که زبان و مصطلحات آنها از حیث لفظ تقریباً همان الفاظ و همان مصطلحات قرن چهارم است. ولی این الفاظ و مصطلحات معانی مجازی تمثیلی و استعارات و کنایات دیگری به خود گرفته اند و به تدریج به جایی رسیده که فهم بعضی از این قبیل اشعار، نه تنها از حدود فهم و تصوّر جمهور عوام خارج است بلکه بعضی از خواصی که به آن اصطلاحات به خوبی مأنوس نباشند نیز از فهم مقصود عاجز می مانند. حاصل آن که در قرن پنجم تصوف و عرفان در شعر نفوذ یافت و روز به روز این نفوذ بیشتر و عمیق تر شد، به طوری که در قرن ششم تار وپود قسمت معظمی از اشعار مأخوذ از تصوف وعرفان بود و البته می بایستی چنین شود، زیرا مناسبت تصوف و شعر امری طبیعی بود. هر کس به آثار نثری صوفیّه آشنا باشد، تصدیق می‌کند که نثر عرفا همیشه رنگ شعر داشته وغالباً قیاس شعری در آن به کار رفته است. زیرا واضح است که صوفی با قال وقیل مدرسه و منطق و استدلال و جدل و برهان مخالف است. دیگر از نکات قابل توجه این است که صوفیان قرن پنجم که در بحبوحه مجادلات و منازعات مذهبی و جنگ های هفتاد و دو ملّت غالباً کنار نشسته و سرگرم مباحث خویش بوده اند، من حیث المجموع مورد احترام و ستایش مردم و ملوک بوده اند.
مهمترین کتب تصوف از صدر اسلام تا قرن پنجم هجری
۱) کتاب «اللمع فی‌التصوف»: تألیف ابونصر عبدالله‌بن علی سراج طوسی متوفی ۳۷۸ هجری معروف به «طاوس الفقراء» این کتاب ظاهراً قدیمی‌ترین و روشن‌ترین کتابی است که در موضوع تصوف از قدما مانده و ازاین لحاظ می توان گفت که پایه و مایه کتاب‌های بعدی است که در تصوف نوشته شده است به طوریکه ابونصر خود دراین کتاب تصریح کرده کتاب لمع را به خواهش یکی از یاران خود نوشته است.در کتاب اللمع علاوه بر مطالب مخصوص مربوط به تصوف از قبیل «مقامات» و «احوال» مسائل و مطالب گوناگون دیگر نیز مورد بحث قرار گرفته و هرکدام به نحوی با تصوف ارتباط داده شده است مندرجات کتاب مشتمل بر مقدمه و ۱۳ «کتاب» و ۱۵۱ باب و دو فصل است.
۲) کتاب «التَعَرّف لِمَذهَبِ اَهلِ التَّصوف»: تألیف ابوبکر محمدبن اسحق بخاری کلابادی، متوفی ۳۸۰ هجری معروف به «تاج‌الاسلام» که یکی از بزرگان عرفاء اسلامی است، این کتاب بطوریکه خود مؤلف در مقدمه آن نوشته است، در بیان وصف طریقه صوفیه و سیرت آنها و بیان عقاید آنان در توحید و صفات خداوند و دیگر مسائل و مباحثی که مربوط بطریقه است تألیف گردیده و درباره اخلاق و آداب و اشارات و کنایات مخصوص آنان بحث شده است.مطالب کتاب در یک مقدمه و ۷۵ باب تدوین گردیده است.
۳) کتاب « رساله قشیریه»: تألیف ابوالقاسم قشیری است.
۴) کتاب «کشف‌المحجوب»: تألیف، ابوالحسن علی‌بن عثمان‌بن ابی علی جلایی هجویری غرنوی، متوفی. حدود ۴۷۰ هجری قمری است که از بزرگان و پیشوایان و مشایخ صوفیه قرن پنجم میباشد، کتاب کشف‌المحجوب قدیمترین کتاب فارسی در تصوف است که بیش از نهصدسال پیش به نثر پخته و شیوای فارسی برشته نگارش درآمده و در زبان فارسی ازاین لحاظ بی مانند است، این کتاب یکی از منابع و ماخذ کتب صوفیه بعد از هجویری است.
۵) کتاب «احیاء العلوم وکیمیای سعادت»: تألیف: امام محمد غزالی متوفی ۵۰۵ هجری که از کتاب‌های نفیس و کم‌مانند در تصوف و اخلاق محسوب می‌شوند کتاب احیاء علوم‌الدین که به احیاءالعلوم معروف است به زبان عربی تألیف شده و امام غزالی آن را در مدت گوشه‌گیری و انزوا نوشته است شروع به‌تألیف کتاب در بیت‌المقدس و انجام آن در دمشق بوده و تاریخ تألیف آن حدود ۴۹۰ هجری است. کیمیای سعادت به احتمال نزدیک به یقین خلاصه و ترجمه‌ای است از کتاب احیاءالعلوم که خود غزالی آن‌را انجام داده و بزرگترین و مهمترین مؤلفات فارسی غزالی است در اخلاق و تصوف که تاریخ تألیف آن‌را میان ۴۹۰- ۵۰۰ هجری نوشته‌اند که پس از تألیف احیاءالعلوم بوده است.
منبع: منشور عبودیت در تصوف؛ دکترحسین شهبازی، نشر زوّار تهران