دفتر دوم «معارف کلامی شیعه»؛ حاصل همکاری دانشگاه ادیان و سازمان سمت
منظور ما از اختصاصات امامیه، دقیقاً آموزه‌هایی است که دست‌کم بنا به تلقی و تعریف مشهور از آن آموزه‌ها، اختصاصی شیعه اثنی‌عشریه است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، چندی پیش اثر «معارف کلامی شیعه: آموزه‌های اختصاصی» حاصل قلم جمعی از استادان دانشگاه ادیان و مذاهب و نویسندگان همکار با دانشگاه ادیان و مذاهب به سفارش سازمان سمت تدوین و به جامعه علمی کشور تقدیم شد. به گفته شریعتمداری، این اثر به سفارش سازمان سمت که متکلف تأمین منابع علمی دانشجویان و استادان دانشگاه است، به نگارش درآمده است و جنبه کمک‌درسی برای دانشجویان و استادان را دارد و البته بیشتر به کار استادان و دانشجویان محقق می‌آید.
با توجه به اهمیت این اثر که به عنوان دفتر دوم «معارف کلامی شیعه» به چاپ رسیده است، روابط عمومی دانشگاه ادیان و مذاهب گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری مجری این پروژه به انجام رسانده است که در ادامه می‌خوانید.
حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری، عضو هیئت علمی و رئیس دانشکده فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب در ابتدای سخنان خود در خصوص اثر «معارف کلامی شیعه: آموزه‌های اختصاصی» گفت: دانشگاه ادیان و مذاهب در راستای رسالتی که بر عهده خودش می‌دیده است، سال‌هاست در زمینه شیعه‌شناسی به شیوه آکادمیک و به زبان روز و با توجه به پژوهش‌های جدید، به زبان‌های مختلف، هم دوره‌های آموزشی کوتاه مدت داشته است و هم کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های بسیاری به انجام رسیده است. از جمله کارهای ماندگاری که دانشگاه ادیان و مذاهب با همکاری سازمان سمت انجام داده، سری «معارف کلامی شیعه» است که دفتر اول آن تحت عنوان «کلیات امامت» همه مباحث مختلف در زمینه امامت در میراث شیعه و میراث اسلامی را پوشش داده، سال‌ها پیش به نتیجه رسانده و استادان دانشگاه ادیان و مذاهب مقالات آن مجموعه را فراهم آورده‌اند.
وی افزود: بعد از آن‌که دفتر اول به نتیجه رسید و مورد استقبال زیاد قرار گرفت، مرحوم دکتر احمد احمدی که رضوان خدا بر روح مبارک او باد، فرمودند که دفتر دوم هم توسط دانشگاه ادیان و مذاهب پیگیری شود. لذا معاونت وقت پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب جناب آقای دکتر محمد جاودان و مدیریت محترم سَمت مرحوم دکتر احمد احمدی، بنده را که به نوعی دست‌اندرکار دفتر اول نیز بودم، مکلف کردند تا عهده‌دار مسئولیت دفتر دوم نیز بشوم. بنده هم با هماهنگی با معاونت پژوهش دانشگاه ادیان و شخص جناب آقای دکتر جاودان که در آن زمان معاون پژوهش بودند، این کار را عهده‌دار شدم و مقرر شد دفتر دوم به اختصاصات شیعه یا آموزه‌های اختصاصی شیعه تعلق داشته باشد. در تألیف مجموعه مقالات دفتر دوم، از دوستان دانشگاه ادیان و مذاهب و همین‌طور از استادانی از خارج از دانشگاه استفاده کردیم.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب درباره منظور از اختصاصات امامیه گفت: منظور ما از اختصاصات امامیه، دقیقاً آموزه‌هایی است که دست‌کم بنا به تلقی و تعریف مشهور از آن آموزه‌ها، اختصاصی شیعه اثنی‌عشریه است. البته می‌توانستیم سراغ آموزه‌های مشترک اسلامی از منظر شیعی برویم. مثلاً نبوت یا توحید را از منظر شیعی معرفی کنیم، اما درست است که در تعبیر و تفسیر این آموزه‌های مشترک، دیدگاه‌های خاص و ناب شیعی وجود دارد ولی این‌که لزوماً این تلقی‌ها و تفسیرها را اختصاصی شیعه بدانیم، آن هم شیعه اثنی‌عشریه چندان محرز نیست و به‌هرحال در بسیاری از این تفسیرها در دیگر فرق شیعی یا دیگر مذاهب اسلامی هم کسانی هستند که این تلقی‌ها را دارند و در برخی از این تعالیم هم اساساً چه سنی و چه شیعه از تعالیم اهل‌بیت علیهم‌السلام برخوردار شده‌اند. به همین جهت، اختصاصات امامی را بعد از بحث امامت در دفتر اول، به «تقیه»، «رجعت»، «بداء»، «امر بین الامرین»، روایات دوازده امام، مرجعیت علمی اهل‌بیت و مهدویت و مقاله‌ای هم به مرجعیت علمی ائمه اهل‌بیت علیهم السلام اختصاص دادیم. مقاله‌ای هم در توثیق و تبیین روایات اثنی‌عشر یعنی روایاتی که از دوازده امام صحبت می‌کند، وارد مجموعه مقالات نمودیم. البته همان‌طور که در دفتر اول هم ما به مناسبت امامت به مقالات دیگری هم پرداختیم، یعنی غالب مقالات دفتر اول در باب امامت بود و در عین حال مفهوم‌شناسی تشیع را هم در آن دفتر بحث کردیم، در دفتر دوم هم در کنار مقالاتی که به اختصاصات شیعه اثنی‌عشریه مرتبط می‌شود، و در بالا ذکر کردم، یک مقاله هم به انشعبات شیعه از نگاه ملل و نحل‌نویسان و یک مقاله هم به تشیع اعتدالی اختصاص داده‌ایم. منظور از تشیع اعتدالی، همان جریان اصلی و راست‌کیشی اثنی‌عشری است که هم از غلو و هم از تقصیر در بعد عملی فاصله می‌گیرد و هم میانه‌روی حساب شده و پذیرفته‌شده‌ای را دنبال کرده است. یک مقاله هم به هم‌زیستی مسلمانان اختصاص داده‌ایم که وقتی از شیعه و تشیع و اختصاصات شیعه صحبت می‌کنیم به معنای فرقه‌گرایی نیست. ما معتقدیم شیعه با حفظ موازین و مبانی خودش، با دیگر مسلمانان هم تعامل مثبتی دارد و این هم از تعلیمات اهل‌بیت علیهم السلام است.
وی تأکید کرد: ما چه در دفتر اول و چه در دفتر دوم، به دنبال نظریه‌پردازی نیستیم. ما به دنبال تقریر دیدگاه‌های جاافتاده در شیعه هستیم؛ همان‌که اصطلاحاً از آن با عنوان ارتدوکسی یا راست‌کیشی یک دین یا مذهب یاد می‌شود. یعنی آن جریان غالب و به رسمیت شناخته شده در حوزه‌های علوم دینی و پذیرفته شده از سوی علمای شیعه را مطرح می‌کنیم. به هر حال ما در این‌جا تنها گزارشگر هستیم.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا مقالات این اثر، گردآوری مقالات منتشر شده در گذشته است یا به صورت اختصاصی برای این اثر به نگارش درآمده‌اند، گفت: در این اثر، مجموعاً ده مقاله از هشت نویسنده منتشر شده است. دو مقاله از دکتر علی آقانوری عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، یک مقاله از دکتر محمد جاودان دیگر عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، دو مقاله از حقیر و مابقی مقالات از سوی نویسندگانی به نگارش درآمده است که دانش‌آموخته و یا استاد مدعو دانشگاه ادیان و مذاهب هستند.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر شریعتمداری در پاسخ به این سؤال که آیا دفتر سوم نیز مد نظر قرار گرفته است یا خیر، گفت: آن‌چه مربوط به قلمرو دفتر اول و دوم است، به طور کامل استیفا شده و پوشش داده شده است، اما اگر بخواهیم به سراغ دفتر سوم برویم، می‌توانیم تقریر، تفسیر و تبیین شیعی از آموزه‌های شیعی مشترک را دنبال کنیم. مثلاً نبوت، توحید و عدل از دیدگاه شیعه اثنی‌عشریه. در دفتر دوم، عدل را به عنوان اختصاصات شیعه قلمداد نکرده‌ایم، چراکه عدل در شیعه زیدیه و متعزله هم هست و ما می‌توانیم در دفتر سوم به آن‌ها بپردازیم. به تعبیر دیگر می‌توانیم در دفتر سوم به آموزه‌های مشترک اسلامی از نگاه فرق شیعی بپردازیم، یا وارد بحث‌های تطبیقی و مقایسه‌ای میان شیعه و فرق کلامی اهل‌سنت یعنی اشاعره، معتزله، ماتریدیه و اهل حدیث شویم و یا مقایسه تطبیقی بین خود فرق شیعه یعنی اثنی‌عشریه، زیدیه و اسماعیلیه را مد نظر قرار دهیم. هر مذهبی تا اختصاصاتی نداشته باشد، شکل و شمایل مذهب به خود نمی‌گیرد. البته گاهی این اختلاف در اختصاصات است و گاهی در صورت‌بندی‌ها، آیین‌ها و تعین‌های عملی و اجتماعی. این اختصاصات البته لزوماً به معنای منازعه و به معنی مرز بین کفر و ایمان و کفر و اسلام نیست. هویت در گروی مواضع، موازین و مبانی خاص است. این‌گونه است که هویت شکل می‌گیرد. این هویت، ابتدا در مقام نظر است و بعد در مقام عمل هم تعین‌های اجتماعی پیدا می‌کند ولی هویت و مرزبندی که حتماً باید دنبال شود، لزوماً به معنی نزاع هویت‌ها و یا فرقه‌گرایی نیست. ما هویت و مبانی خاص خودمان را داریم و در عین حال با دیگر هویت‌ها می‌توانیم تعامل و هم‌نشینی و تفاهم داشته باشیم.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا مقالاتی با موضوع تشیع اعتدالی با روح کلی اثر و هدفی که از آن دنبال می‌کند، سازگار است یا خیر، گفت: در دفتر اول هم مقالاتی داشتیم که دقیقاً مربوط به امامت نبود. دفتر دوم هم مقالاتی دارد که ممکن است دقیقاً مربوط به اختصاصات امامیه نشود ولی با آن آرمان کلی که مد نظر داشتیم، سازگار بود. وقتی صحبت از تشیع اثنی‌عشری و مرزها و مرزبندی‌ها می‌کنیم، سریع در ذهن، جریانهای غالی شکل می‌گیرد. ما باید نشان دهیم که تشیع اصیل در طول تاریخ خواسته است بین غلو و تقصیر، در حد میانه بایستد. تشیع در بحث جبر و تفویض یک امر میانه را دنبال کرده است. در تعطیل و تشبیه هم سعی کرده موضع وسط داشته باشد. در صفات خدا نیز نه قائل به تعطیل است و نه تشبیه. لذا خواستیم نشان دهیم که تشیع مد نظر ما، همان تشیع اعتدالی است. وقتی می‌گوییم اختصاصات شیعه زود به ذهن می‌آید که پس ما درون‌گرا باشیم و خودمان باشیم و با دیگران سر ناسازگاری داشته باشیم. چون این به ذهن می‌آید، احساس کردیم که باید مقاله‌ای هم به تشیع و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز اختصاص دهیم که به‌نوعی این هم از اختصاصات شیعه و از تعالیم خاص اهل‌بیت علیهم السلام است. در شیعه تعالیمی داریم که در اهل‌سنت نیست. مثلاً اهل‌بیت علیهم السلام همواره تأکید کرده‌اند که پشت سر امامان اهل‌سنت نماز بخوانید، به عیادت بیماران‌شان بروید و در تشییع جنازه‌شان شرکت کنید در حالی‌که در اهل‌سنت چنین توصیه‌هایی در برخورد با شیعیان شاهد نیستیم. خواسته‌ایم چنین تعالیم و اختصاصاتی را در قالب یک مقاله مطرح کنیم. هم‌چنین این احساس را داشتیم که شیعه‌ای که معرفی می‌کنیم، در کتب ملل و نحل چگونه معرفی شده است. لذا یک مقاله هم به تشیع از نگاه ملل و نحل‌نویسان اختصاص داده‌ایم.
رئیس دانشکده فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب درباره این‌که آیا این اثر ظرفیت آن را دارد که در مجامع علمی بین‌الملل معرفی شود، گفت: حتماً همین‌گونه است. اولاً شیعه‌شناسی از رشته‌های پرطرفدار دنیا است و در کشورهای غیراسلامی هم مورد اقبال است. دیگر این‌که اهل نظر مایل هستند شیعه را از زبان خود شیعه بشناسند. ما با زبان علمی و آکادمیک این کار را دنبال کردیم و نخواسته‌ایم فرقه‌گرایانه بنویسیم. هم واقعیات را گفته‌ایم و هم بدون این‌که لحن و عبارات ما گزندگی داشته باشد و در عین از طراز علمی خارج نشود. نبود منابع علمی، متقن و معتبر در خصوص شیعه‌شناسی یکی از خلأهای موجود است و این اثر این ظرفیت را دارد که این خلأ را پر کند. چرا دانشگاه ادیان و مذاهب که رسالتش ادیان و مذاهب است، به سراغ شیعه و شیعه‌شناسی رفته است؟ به این دلیل که به خاطر ارتباطاتی که با دیگر ادیان و مذاهب داشت، بهترین گزینه برای معرفی شیعه به شمار می‌رفت. مخاطبان ما از ما آموزش مسیحیت یا مثلاً اشاعره را نمی‌خواهند. آن‌ها وقتی با ما وارد تعامل می‌شوند، می‌خواهند شیعه را بشناسند. لذا چون به صورت علمی و آکادمیک بر روی شیعه کاری انجام نشده بود، دانشگاه ادیان و مذاهب دانشکده شیعه‌شناسی را راه‌اندازی کرد. ما اولین دانشگاه در ایران هستیم که رشته شیعه‌شناسی را تأسیس کردیم و هم‌اکنون حتماً یکی از کانون‌های اصلی شیعه‌شناسی در ایران به سبک دانشگاهی، دانشگاه ادیان و مذاهب است. ما سالانه دو بار دوره بین‌المللی شیعه‌شناسی به زبان انگلیسی را برگزار می‌کنیم و استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی از کشورهای مختلف در آن شرکت می‌کنند که ده دوره از آن تاکنون برگزار شده است. این اثر همان‌گونه که در نام آن هم آمد است، روی‌کردی کلامی دارد وگرنه مباحثی مانند حوزه‌های علوم دینی شیعه، روحانیت، مرجعیت، شعائر شیعی و امثال آن، زمینه‌هایی است که ما در تحقیقات خود آن را دنبال می‌کنیم.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اعتبار و افتخار ما این خواهد بود که اثر مورد نقد قرار گیرد. ما سعی کرده‌ایم دیدگاه خاص خودمان را سرایت ندهیم و شیعه را آن‌طور که در کنار دیگر مذاهب اسلامی مشاهده می‌شود، مطرح کنیم. لذا یک قرائت ناب از تشیع را مد نظر قرار داده و کوشیده‌ایم آن را در چهارچوب علمی و با زبانی علمی معرفی کنیم. در این زمینه هم از استادان صاحب اثر در این زمینه استفاده کرده‌ایم البته منکر وجود نقد به آن هم نیستیم و از هرگونه نقدی استقبال و از آن استفاده می‌کنیم.
یادی می‌کنم از مرحوم دکتر احمد احمدی که با چشمانی اشکبار از من خواستند که برای ذخیره آخرت و خدمت به اهل بیت این کار را انجم دهیم و از مدیریت سمت تشکر می‌کنیم و مسئول دفتر قم جناب دکتر خادمی که یکی از نویسندگان این اثر هستند. امیدوارم همکاری‌های‌مان با سمت ادامه داشته باشد. اصل ایده و طرح کتاب هم اول و دوم از دانشگاه ادیان بوده اما در دفتر اول ما بیشتر ابتکار عمل داشتیم و در دفتر دوم سمت بود که اصرار داشت انجام شود و محصول مشترک هر دو مجموعه است.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری در پایان این گفت‌وگو اضافه کرد، امروز که ریاست سازمان سمت را دکتر ذبیحی بر عهده دارند، در راستای همکاری دانشگاه ادیان و مذاهب و سازمان صمت تفاهم‌نامه‌های مفصل‌تری بین این دو مجموعه علمی و فرهنگی به امضا رسیده و علاقه‌مندان به‌زودی شاهد دستاوردهای دیگر این همکاری‌ها خواهند بود.