آیا مجبور کردن بندگان به گرسنگی و تشنگی روزه داری بی عدالتی نیست؟!

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، متن پرسش مطرح شده و پاسخ بخش معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعیان درباره ارتباط روزه درای و بی عدالتی بددین شرح است:

پرسش :
مجبور کردن بندگان به گرسنگی و تشنگی روزه داری بی عدالتی نیست؟!

پاسخ تفصیلی:
هنگام بحث از تشریع حکم روزه ماه مبارک رمضان، ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چرا خداوند چنین حکم سنگین و سختی را – به خصوص در فصل هایی که هوا گرم و روز طولانی می شود – از بشر خواسته است؟! آیا این عادلانه است که به موجب حکم خداوند انسان گاهی اوقات، شانزده یا هفده ساعت از خوردن و آشامیدن امساک بورزد؟!

لزوم نگاه جامع به همه ابعاد روزه داری
برای پاسخ به این سؤال شایسته است که بگوییم این سؤال فقط وقتی ممکن است به ذهن برسد که شخص فقط بر یک جنبه از روزه که همان امساک از روزه است تمرکز کند و از سایر جنبه های آن غفلت نماید؛ این در حالی است که با دقت در آثار فردی و اجتماعی روزه می بینیم که این عبادت، نه تنها موجب پدید آمدن هیچ بی عدالتی ای نمی گردد که حتی زمینه شکل گیری عدالت اجتماعی و رشد شخص و نیل به آرمان های الهی را نیز تأمین می کند.

نقش سازنده روزه در تقویت اراده و اخلاص
از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف» و اراده انسان را «قوى» و غرائز او را «تعدیل» مى کند. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) می فرمایند: (هر کس یک روز در ماه مبارک رمضان روزه گیرد، از گناه خود بیرون رود مانند روزی که از مادر زاده شده است)؛ «مَنْ صَامَ یَوْماً مِنْ رَمَضَانَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ مِثْلَ یَوْمَ وَلَدَتْه‏»(۱). چرا روزه چنین تأثیر عمیق و انسان سازی دارد؟

به نظر می آید پاسخ این سؤال را باید در ثمرات و آثار این عمل عبادی دید؛ روزه به «حکومت عادت و شهوت» بر انسان پایان مى دهد و انسان را از بردگى تمنیات نفسانى رها مى سازد. خطرناکترین و بدترین حکومت ها، حکومت عادت بد و بندگى نفس است چه بسا یک اعتیاد کوچک – مانند اعتیاد به سیگار- به عزّت نفس انسانى لطمه ای جبران ناپذیر وارد مى سازد تا چه رسد به اعتیادهاى دیگر! انسان آزاد کسى است که هیچ نوع عادت نامطلوبى بر او حکومت نکند و با اراده آهنین خود حکومت هر نوع عادتى را سرکوب سازد و یک چنین آزادگى و کمال روحى به مقاومت و پایدارى مقابل خوردنی ها و نوشیدنی ها یا کامجویی های جنسی نیازمند است که روزه به عنوان تمرینی یک ماهه پدید آورنده آن است.(۲)

روزه دار با امساک خود عملا ثابت می کند که او همچون حیوان دربند اصطبل و علف نیست؛ بلکه او مى تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوات خود مسلط گردد. اثر روحی و روانی روزه بسیار عمیق است؛ زیرا انسان هایى که انواع غذاها و نوشابه ها را در اختیار دارند و هر لحظه تشنه و گرسنه شدند به سراغ شان مى روند همانند درختانى اند که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى رویند. این درختان نازپرورده بسیار کم مقاومت و کم دوام اند و اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى شوند و مى خشکند؛ اما درختانى که از لابه لاى صخره ها در دل کوه ها و بیابان ها مى رویند و نوازشگر شاخه های شان از همان طفولیت، طوفان هاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محرومیت ها دست به گریبان اند محکم و با دوام و پراستقامت و سخت کوش و سخت جانند.

روزه با روح و جان انسان همین عمل را انجام مى دهد و با محدودیت هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل مى کند، بر قلب انسان نور تقوا و صفا ایمان مى پاشد. خلاصه اینکه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد(۳) و جمله‏ «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ (باشد که پرهیزگار شوید) در آیه ۱۸۳ سوره بقره در بیان فلسفه وجوب روزه اشاره به همه این حقایق است و حدیث معروف‏ نبوی «الصَّوْمُ جُنَّهٌ مِنَ النَّار»(۴)؛ (روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ)، اشاره به همین موضوع دارد.

امیرمؤمنان على(علیه السلام) از پیامبر(صلى الله علیه و آله) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: (روزه روى شیطان را سیاه مى کند و انفاق در راه خدا پشت او را مى شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى کند و استغفار رگ قلب او را مى برد)؛ «الصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَهُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ تَعَالَى وَ الْمُوَاظَبَهُ عَلَى الْعَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعُ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یَقْطَعُ وَتِینَه‏»(۵) در نهج البلاغه نیز هنگامى که امیر مؤمنان على(ع) فلسفه عبادات را بیان مى کند به روزه که مى ‏رسد چنین مى ‏فرماید: «وَ الصِّیَامَ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْخَلْق‏»(۶)؛ (خداوند روزه را از این جهت تشریع فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد). و نیز در حدیث دیگری از پیامبر(ص) آمده است که: «إِنَّ فِی الْجَنَّهِ بَاباً یُدْعَى الرَّیَّانَ لَا یَدْخُلُ مِنْهُ إِلَّا الصَّائِمُون‏»(۷)؛ (بهشت درى دارد به نام ریان [به معنای سیراب شده] که تنها روزه داران از آن وارد مى شوند).

آثار اجتماعی و عدالت گستر روزه در جامعه
اثر اجتماعى روزه‏ بر کسى پوشیده نیست؛ روزه یک درس مساوات و برابرى و عدالت گستری در میان افراد اجتماع است. با انجام این دستور مذهبى، افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمى یابند و هم با صرفه جویى در غذاى شبانه روزى خود مى توانند به کمک آنها بشتابند. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت ولى اگر این مسأله جنبه حسى و عینى به خود بگیرد اثر دیگرى دارد. روزه به این موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى ‏دهد.(۸)

در حدیث معروفى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که «هشام بن حکم» از علت تشریع روزه پرسید امام علیه السلام فرمود: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَى الضَّعِیفِ فَیَرْحَمَ الْجَائِع‏»(۹)؛ (روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنى مساوات برقرار گردد، و این به خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند چرا که اغنیاء معمولا هرچه را بخواهند براى آنها فراهم است خدا مى ‏خواهد میان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند). شبیه به مضمون این حدیث امام صادق(ع)، احادیث دیگری نیز در منابع روایی شیعه وجود دارد که از آن جمله می توان به دو حدیث از امام حسن عسکری(علیه السلام) نیز اشاره کرد.(۱۰)

با توجه به این بیانات معصومین که به چنین اثر اجتماعی برای روزه اشاره دارند، این جمع بندی به دست می آید که روزه علاوه بر آثار تعالی بخش روحی و معنوی، آثار بسیار مثبتی در عدالت گستری میان فقرا و زدودن فقر توسط ثروتمندان نیز می تواند داشته باشد. به خصوص که در انتهای ماه مبارک رمضان، موضوع وجوب زکات فطره توسط روزه داران این ماه به نیازمندان هم مطرح است. روایات اسلامی تاکید می کنند که (قطعا تمام بودن روزه با پرداخت زکات[به نیازمندان] یعنی زکات فطره است… همانا هر که روزه بگیرد و زکات فطره ندهد روزه ای برایش نیست)؛ «إِنَّ مِنْ تَمَامِ الصَّوْمِ إِعْطَاءَ الزَّکَاهِ یَعْنِی الْفِطْرَهَ … لِأَنَّهُ مَنْ صَامَ وَ لَمْ یُؤَدِّ الزَّکَاهَ فَلَا صَوْمَ لَه‏».(۱۱)

اثر بهداشتى و درمانى روزه‏
در طب امروز و همچنین طب قدیم، اثر معجزه آساى‏ «امساک» در درمان انواع بیماری ها به ثبوت رسیده و قابل انکار نیست. کمتر طبیبى است که در نوشته هاى خود اشاره اى به این حقیقت نکرده باشد. زیرا مى دانیم عامل بسیارى از بیمارى ها زیاده روى در خوردن غذاهاى مختلف است؛ چون مواد اضافى، جذب نشده و به صورت چربی هاى مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربى و قند اضافى در خون باقى مى ماند. این مواد اضافى در لابه لاى عضلات بدنف در واقع لجن زارهاى متعفنى براى پرورش انواع میکروب ‏ها و بیمارى ‏هاى عفونى است. در این حال بهترین راه براى مبارزه با این بیماری ها نابود کردن این لجنزارها از طریق امساک و روزه است. روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانى» مى کند. به علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه گوارش و عامل مؤثرى براى سرویس کردن آن است و با توجه به اینکه این دستگاه از حساس ترین دستگاه هاى بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول کار است، این استراحت براى آنها نهایت لزوم را دارد.

«الکسى سوفورین» دانشمند روسى در یکی کتاب های خود مى نویسد: «درمان از طریق روزه فایده ویژه اى براى درمان کم خونى، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل هاى خارجى و داخلى، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، نوارستنى، عرق النساء، خراز (ریختگى پوست)، بیماری هاى چشم، مرض قند، بیماری هاى جلدى، بیماری هاى کلیه، کبد و بیماری هاى دیگر دارد.(۱۲)

به هرحال معالجه از طریق امساک اختصاص به بیماری هاى فوق ندارد، بلکه بیماری هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول هاى جسم آمیخته شده همانند: سرطان سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا مى ‏بخشد.(۱۳) رسول خدا(صلى الله علیه و آله) در حدیث معروفى مى فرماید: «صُومُوا تَصِحُّوا»؛ (روزه بگیرید تا سالم شوید).(۱۴) در حدیث معروف دیگر نیز از پیغامبر خدا(ص) رسیده است:‏ «الْمَعِدَهُ بَیْتُ کُلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْیَهُ رَأْسُ کُلِّ دَوَاءٍ»(۱۵)؛ (معده خانه تمام دردها است و امساک بالاترین داروها).

جمع بندی
با توجه به همه این آثار مثبت و ارزشمند روحی، جسمی و اجتماعی ای که روزه گرفتن برای رشد آحاد و کلیت جامعه اسلامی دارد، آیا منطقی است که فقط بر یکی از ابعاد آن (رنجی مختصر و موقت در تحمل مقداری گرسنگی و تشنگی)، بدون لحاظ کردن آن در انواع کارکردهای روحی و جسمی و اجتماعی روزه تمرکز کرد و روزه را حکمی ناعادلانه دانست؟! بی گمان چنین نیست.

پی نوشت:
(۱). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى‏، مؤسسه آل البیت(ع)‏، قم، ۱۴۰۸ هـ ق، ج ‏۷، ص ۳۹۷.

(۲). پاسخ به پرسشهاى مذهبى، مکارم شیرازی، ناصر، سبحانی، جعفر، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، ۱۳۷۷ هـ ش، چاپ اول، ص ۲۸۸.

(۳). یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: حسینی، سید حسین، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ چهارم، ص ۴۱۸ و ۴۱۹.

(۴). الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ هـ ق، ج ‏۴، ص ۶۲.

(۴). الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ هـ ق، ج ‏۴، ص ۶۲.

(۶). نهج البلاغه، شریف الرضى، محمد بن حسین‏، محقق / مصحح: فیض الإسلام‏، نشر هجرت‏، قم، ۱۴۱۴ هـ ق، چاپ اول، ص ۵۱۲.

(۷). بحارالانوار، همان، ص ۲۵۲.

(۸). یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، همان، ص ۴۲۰.

(۹). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على‏، دفتر انتشارات اسلامى‏، قم، ۱۴۱۳ هـ ق، ج ‏۲، ص ۷۳.

(۱۰). برای مثال: (حمزه بن محمد برای امام حسن عسکری(ع) سؤالی بدین مضمون نوشت که چرا خداوند عزوجل روزه را واجب کرده است؟ در جواب آن آمد: تا غنی حال گرسنگی را بچشد و به فقیر احسان کند)؛ «کَتَبَ حَمْزَهُ بْنُ مُحَمَّدٍ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ(ع) لِمَ فَرَضَ اللَّهُ الصَّوْمَ فَوَرَدَ فِی الْجَوَابِ لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ فَیَمُنَّ عَلَى الْفَقِیرِ». (من لا یحضره الفقیه، همان)؛ (جعفر بن محمد بن حمزه در گفت و گویی گفت: به امام حسن عسکری(ع) نوشتم: چرا خداوند روزه را واجب کرد؟ برایم نوشت: خداوند تعالی روزه را واجب کرد تا غنی حس گرسنگی را بچشد تا بر فقیر مهر ورزد)؛ «حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَهَ الْعَلَوِیُّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ ابْنِ الرِّضَا(ع) أَسْأَلُهُ لِمَا فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى الصَّوْمَ فَکَتَبَ إِلَیَّ فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى الصَّوْمَ لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ لِیَحْنُوَ عَلَى الْفَقِیرِ». (مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، همان، ص ۳۱۶).

(۱۱). وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، مؤسسه آل البیت(ع)‏، قم، ۱۴۰۴ هـ ق، ج‏ ۹، ص ۳۱.

(۱۲). یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، همان، ص ۴۲۱.

(۱۳). روزه روش نوین براى درمان بیماری ها، ص ۶۵؛ نقل از: یکصد هشتاد پرسش و پاسخ، همان.

(۱۴). بحار الانوار، همان، ج ۹۳، ص ۲۵۵.

(۱۵). همان، ج ۵۹، ص ۲۹۰.