نهضتِ یهودی مسلکِ مکابی؛ نمونه ای از اشتراکات تنش زا میان ادیانی

ردنا (ادیان نیوز)- خاندان مکابی یا مکابیان (به عبری:מכבים، مَخَبیم؛ به یونانی:Μακκαβαῖοι) گرایش و فرقه ای که توانستند دین یهود را با صلابت و قدرت در تاریخ مجددا احیا و آن را رسمیت بخشند. در ادامه با این خاندان بیشتر آشنا خواهیم شد.

انسان موجودی اجتماعی است و جوامع انسانی نیز با یکدیگر ارتباط دارند. در این ارتباطات، فرهنگ های جوامع بر یکدیگر تأثیر گذارند. این تأثیر گذاری متقابل تدریجی است؛ بدین معنا که مدت ها طول می کشد تا اندیشه ها، اعتقادها و ارزش های اجتماعی یک جامعه در جامعه دیگر دیده شود. اگر چه فرهنگ ها در برابر تأثیرهای خارجی مقاومت می کنند، تحول پذیری یکی از ویژگی های آنهاست.
در این میان، جوامعی که به فرهنگ خویش غنا می بخشند و بدان توجه بیشتری دارند، کمتر دستخوش تغییرها می شوند. این جوامع در رویارویی فرهنگ ها، ارزش های بومی خود را حفظ می کنند.

تبارشناسی خاندان مکابی

فرقه مکابیان نام خاندانی از یهود است که در کشور یهودیه در فلسطین بر سلوکیان شوریدند و پادشاهی حشمونی را بنیانگذاری کردند. آنان از ۱۶۴ تا ۶۳ پیش از میلاد بر سر کار بودند.

نهضت مکابیان حرکتی بود که یهودیان تحت حاکمیت شهریاران سلوکی ـ جانشینان اسکندر مقدونی در سوریه- پدید آوردند. اسکندر تربیت‌شده ارسطو و تحت تأثیر وی بود. او پیش از این­که عنصری نظامی باشد، عنصری فرهنگی بود. از این رو، همزمان با فتوحات سرزمین‌هایی مانند ایران، آسیای صغیر، هندوستان، سوریه و مصر به ترویج فرهنگ یونان اقدام کرد. در این فرآیند عقاید و اندیشه‌های قوم یهود مورد تهاجم تمدن یونان قرار گرفت.

مکابیان توانستند مرزهای سرزمین موعود را گسترش دهند، یهودیت را دوباره دین رسمی کشورشان کنند و جلو پیشروی یونانی‌گرایی و یهودیت هلنی را بگیرند. یکی از توضیحات در مورد ریشه این لغت که آن را به رسمیت شناختن، کلمه آرامی maqqeba به معنی «چکش»، می‌باشد؛ که از خشونت یهودا مکابی در نبرد، گرفته شده‌است.

گروهی از یکتاپرستان یهودی به نام «حسیدیم» در مقابل این تهاجم قیام کردند. این مقاومت تا زمان مکابیان ادامه یافت. خاندان مکابی از متتیای کاهن و پسرانش یوحنا، یهودای مکابی، الیعازار و یوناتان بودند. آنان در برابر حاکمان ستمگر سلوکی، که فرهنگ یونانی را ترویج می‌کردند، مقاومت یهودیان را رهبری کردند. قیام یهودیان یکتاپرست منجر به استقلال یهودیان شد.

اقدامات موثر نهضت مکابیان

کنش گری فرهنگی/ تالیف چندین کتاب ارزشمند

از آنجا که جهت‌گیری فرهنگ‌ها به سوی اندیشه بشری است و عقاید و افکار آدمی هدف قرار می‌گیرد، روش رویارویی با آن نیز شیوه خاص خود را دارد. به عبارت دیگر، بهترین رویارویی باید یک حرکت و نهضت فرهنگی باشد.

اندیشمندان یهودی نیز آن‌گاه که دیدند فرهنگ یونان گسترش می‌یابد و عقاید یهودیان در معرض آسیب جدی است، به پا خاستند و با تدوین نوشته‌ها و کتاب‌های گوناگون از مرزهای دینی و عقیدتی خویش پاسداری کردند. آنان در این راه، از نکات مثبت تمدن یونان نیز بهره جستند و با استفاده از حکمت یونان و اسکندریه کتاب‌هایی نوشتند.

کتاب طوبیت در این عصر نگارش یافت که نمونه خوبی از آموزه‌های آیین یهود برای قوم بی‌خانمان و پراکنده اسرائیل است. این کتاب داستان پدر و پسری به نام‌های «طوبیت» و «طوبیا» است که بعد از ویرانی اسرائیل قدیم در سال ۷۲۲ ق.م، به نینوا برده شده بودند. در این کتاب، از ایمان، احترام به پدر و مادر، صدقه، دعا و توکل سخن به میان آمده است.

کتاب یهودیت که در زمان مکابیان نهایی شد، داستان زنی یهودی است که با تدبیر، بنی‌اسرائیل را از نابودی نجات داد.

کتاب حکمت سلیمان نبی برای تقویت ایمان یهودیانی نوشته شد که در اجتماع بت‌پرستان زندگی می‌کردند و بیم آن می‌رفت که فرهنگ توحیدی خود را آرام‌آرام از دست بدهند.

 ایمان به امدادهای غیبی

دین‌داران پیوسته در مبارزات خویش به قدرتی بالاتر از نیروهای مادی تکیه می‌کنند. آنان همواره خود را به سرچشمه قدرت بی پایان الهی متصل می‌بینند. به قول متتیای کاهن: «تاریخ همه نسل‌ها گواهی می‌دهد آنان که به خدا امید بستند، نیازمند دیگران نشدند».

یهودیان موحد به امدادهای غیبی اعتقاد داشتند و بر این باور بودند که نصرت الهی به یاریشان می‌آید. از این‌روی، زمانی که به رهبری مکابیان در دفاع از مقدسات خویش در میدان‌های نبرد شرکت جستند، از خداوند درخواست یاری کردند.

اسوه‌سازی

یکی از روش‌های رویارویی با تهاجم فرهنگی، ارائه اسوه‌هایی برای پیروی است. کسانی که در راه کمال گام نهاده‌اند و منزلگاه‌هایی از جاده رشد را پیموده‌اند، قهرمانانی هستند که می‌توانند نمونه‌های مناسبی برای دیگران باشند. مردم و به ویژه جوانان می‌توانند رفتار، کردار و گفتار آنان را سرمشق خویش قرار دهند. یکی از وظایف مهم رهبران و فرهیختگان جامعه، شناساندن اسوه‌هاست.

در نهضت مکابیان، متتیای کاهن نیز در آخرین وصایای خود به این مهم پرداخت و قهرمانان و اسوه‌ها را به قوم خویش معرفی کرد.

غیرت دینی

یکی از سدهای محکم در برابر گسترش فرهنگ بیگانه، غیرت دینی است. غیرت دینی آنگاه که مقام با بصیرت و رعایت موازین شرعی و اخلاقی باشد، سپری فولادین است که از احکام شریعت در برابر تهاجم‌های دشمن دفاع می‌کند. این سپر باید به دست رهبران صیقل داده شود تا هنگام نیاز به کار آید. غیرت دینی متتیای کاهن، مثال‌زدنی است.

هنگامی که مردی یهودی در برابر چشم همگان خواست بر مذبح مودین برای خدایان دروغین قربانی کند، خشم سراسر وجود متتیا را فراگرفت: «غیرت دینی وی به گونه‌ای شعله‌ور شد که عنان اختیار از کف داد و آن مرد را روی مذبح به قتل رساند. همچنین او مأمور پادشاه را که مذبح را به ویرانی کشانده و مردم را وادار به قربانی برای بت‌ها کرده بود، کشت».

ضمن اینکه، به استناد تاریخ مفاهیم ارزشمند و بلندوالای بسیاری دیگر نظیر: روحیه ‌شهادت‌طلبی – از جان‌گذشتگی – هم‌پیمانی با دیگران – برقراری روابط بر اساس احترام متقابل و… در میان پیروان یهودی مسلکِ مکابی رواج گسترده ای داشته است.

مفاهیمی که قطعا درمیان دیگر ادیان و مذاهب توحیدی و غیرابراهیمی نظیر؛ اسلام، مسیحیت، زرتشت و بسیاری از آیین ها و باورهای دینی با میزان حضور و شدت پایبندی متفاوتی حضور دارد. مفاهیم بلندپایه انسانی که رنگ و بوی صلح، تحمل پذیری رقیب و دیگری، احترام مندی به باورهای دیگران و آستانه سطح تحمل نشانه هایی هستند که دینداران و متشرعان و به طورکلی انسان ها را به زیست اجتماعی و کنش گری بدون تنش عادت خواهند داد. توجه مندی به چنین عناصر و آداب مشترک جهانی مرسوم میان باورهای دینی کمک فراوانی برای پیوند و اتصال هرچه بیشتر اتحاد میان انسان های دینی خواهد داشت.

سرانجام نهضت؛ جاری و ماندگار در مناسبات تاریخی

قیام یهودیان یکتاپرست به رهبری مکابیان چنان گسترش یافت که پادشاه سلوکی آنتیوخوس چهارم نتوانست آن را سرکوب کند. با آغاز این نهضت، جنبش نیرومند ضد‌یونانی فلسطین را فراگرفت و نفوذ سلوکیان کاهش یافت. از خاندان مکابیان، شمعون موفق شد، استقلال یهود را به دست آورد و در سال ۱۴۲ ق.م به فرمانروایی برسد. فرزندان وی هورکان، اریستوبول و الکساندر، فرمانروایی را با کهانت جمع کردند.

با حاکمیت مکابیان، یهودیان در رعایت آداب و سنن قومی خود آزادی پیدا کردند. استقلال داخلی یهود تأمین شد و زبان عبری از نو رواج یافت. مردم از کسانی که با دین و قوم بیگانه بودند، فاصله گرفتند. در این دوره، یهودیان به دو فرقه تقسیم شدند:

۱- فریسیان: افراد این فرقه در برابر یونانی‌مآبی ایستادند و با طرفداری از حاکمان مکابی به دین سنتی یهود وفادار ماندند. آنان نه تنها معتقد بودند آداب دین یهود باید مطابق شریعت موسی انجام شود، بلکه برای احادیث شفاهی نیز اهمیت قائل شدند.

۲- صدوقیان؛ این فرقه که به کاهنی به نام «صادوق» منسوب بود، روایات قوم یهود را قبول نداشت؛ از اندیشه‌های یونانی تأثیر می‌گرفت و قیامت را انکار می‌کرد.

فریسیان از نظر فکری با صدوقیان تضاد و مخالفت روشنی داشتند. این فرقه خدا را از جسم و صفات جسمانی منزه می دانست. همچنین در مسائل مربوط به جبر و اراده آدمی راه میانه ای را پذیرفته بود. آن ها برخلاف صدوقی ها به ملائکه، روح، دادگاه عدل الهی، قیامت و رستاخیز مردگان و همچنین اساطیر اعتقاد داشتند. فریسیان برخلاف صدوقی ها اعتقاد داشتند تمامی شریعت یهود که از طرف خداوند نازل شده، در تورات موسی (ع) ثبت نشده است.

با این وجود فریسیان دارالعلم های مختلفی تشکیل دادند و اوقات خود را صرف مطالعه در دقایق تورات کردند و نکته های تازه ای به دست آوردند. به عقیده آنان در تورات حتی یک حرف کم یا زیاد یا بی مورد و فاقد معنا و مقصود نیست، بلکه درون هر حرف و کلمه ای اسراری نهفته و رموزی خفته است.

اما در نهایت، جنگ و نزاع بین این دو گروه حکومت صدساله حشمونیان (مکابیان) را ضعیف کرد و زمینه را برای سلطه رومیان فراهم آورد. سرانجام یکی از سرداران رومی به نام «پومپه» بخشی از سوریه را در سال ۶۳ ق.م از حاکمیت مکابیان درآورد. فاصله سال‌های ۶۳ ق.م تا ۱۴۲ ق.م یعنی دوران استقلال یهود «دوره مکابیان» نامیده می‌شود. نام نیک مکابیان همچنان باقی است و کتاب‌هایی به نام آنان موجود است و کمتر دایره المعارفی یافت می شود که از جانبازی‌های ایشان سخن نگفته باشد.

یادداشت فرآوری: محمد پناه زاده

منابع:

مقاله «فرقه فریسیان؛ تاریخچه، عقاید و رابطه آن با مسیحیت»، سید ابوالفضل ساقی
مطلب طلوع و غروب اسکندر و جانشینانش«سایت اینفورس، شبکه بین المللی مطالعات ادیان
مقاله نهضت مکابیان نویسنده: جواد باغبانی
سایت  ReligionsHouse
آشنایی با ادیان بزرگ، حسین توفیقی، صص ۱۲۶ -۱۲۷ ، چاپ ۱۶ ، انتشارات سمت ، مرکز تحقیق و توسعه ی علوم انسانی ، موسسه فرهنگی طه و جامعه المصطفی العالیه.