سیمای حضرت زینب(س) در آینه اشعار بانوان پارسی‌گوی معاصر
بانوان شاعر، گاه از منظر همسر، مادر، خواهر، عمه و گاه از مناظر دیگری با نگاهی زنانه و سرشار از لطافت و احساس خاصی که در بانوان وجود دارد، به تصویرآفرینی از این بانوی بزرگ برمیخیزند و این روایت آن‌چنان عمیق و دلنشین است که مخاطب را مجذوب میسازد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، واقعه کربلا از اثرگذارترین وقایع تاریخی تمام قرون و جوامع بشری است. حضرت زینب(س) به‌عنوان نقش‌آفرین این واقعه جانسوز، نقش اثربخش و بی‌بدیلی در مانایی این حماسه ایفا کرده است. بدین سبب آن حضرت تا ابدیت تاریخ در ذهن و زبان آزادگان عالم، حضور خواهد داشت.
شاید به دلایل سیاسی ـ اجتماعی باشد که بیان فضایل حضرت زینب(س) در شعر کلاسیک پارسی و نزد قدما کم‌رنگ‌تر از شاعران نوپرداز جلوه می‌کند. در این میان تنها شمار اندکی از شاعران پارسی زبان دوران اخیر، به بیان مصائب اهل‌بیت مصطفی(ص) و نقش‌آفرینی این بانوی بزرگ پرداخته‌اند.
برخی از بانوان شاعر پارسی‌گوی معاصر در اشعارشان به بیان عناصر نقش‌آفرین حرکت حضرت زینب(س) بعد از حادثه عاشورا و در مسیر حرکت اسیران اهل‌بیت(ع) در قالب ترسیم موضوعاتی همچون ایمان و تقوا، صبر و پایداری، حجاب و عفاف، فصاحت کلام، پرستاری و حفاظت از جان امام سجاد(ع)، حفظ دین، روحیه‌بخشی به بازماندگان و پیام‌رسانی به جوامع اسلامی شام، عراق و مدینه با نگاهی زنانه و بیان شاعرانه پرداخته‌اند که علی فتح‌الهی، دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم‌آباد سیمای حضرت زینب‌کبری(س) در آیینه بیان بانوان شاعر پارسی‌گوی را در قالب گفت‌وگو با ایکنای لرستان شرح می‌دهد.
دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم‌آباد با بیان اینکه نقش‌آفرینی حضرت زینب(س) در واقعه جانسوز کربلا و نقش اثربخش و بی‌بدیل او برای همیشه تاریخ ثبت و در ذهن و زبان مورخان و سخن‌سرایان برجسته ایران زمین، منزلت ویژه‌ای یافته است. این حماسه دینی به دلایل سیاسی ـ اجتماعی در شعر کلاسیک پارسی نسبت به شاعران نوپرداز نمود و جلوه کمتری یافته است، گفت: در این میان تنها شمار اندکی از شاعران پارسی‌سرای دوران معاصر به بیان مصائب اهل‌بیت مصطفی(ص) و نقش‌آفرینی این بانوی ارجمند پرداخته‌اند.
وی افزود: عناصری همچون ایمان و تقوا، صبر و پایداری، حجاب و عفاف، فصاحت کلام، پرستاری و حفاظت از جان امام سجاد(ع)، حفظ دین، مدیریت بازماندگان و رساندن پیام شهیدان عاشورا به اقصی‌نقاط عالم اسلام، توسط این بانوی قهرمان، محور تصویرگری و ترسیم زنانه ادبیات منظوم معاصر را تشکیل می‌دهد.
این مدرس دانشگاه آزاد اسلامی خرم‌آباد با بیان اینکه شاعران در طول تاریخ به زیباترین و مؤثرترین وجه، مناقب و صفات والای اهل‌بیت(ع) را در قالب شعر بیان کرده و به بهترین شکل، مظلومیت آل‌علی(ع) را ترسیم کرده‌اند، ادامه داد: آنان سنگرداران متعهد و پرشور و مبارزان نستوه این میدان بوده‌اند که جهاد فرهنگی‌شان مورد حمایت و تایید امامان معصوم(ع) بوده و از زبان پیامبر و ائمه(ع) مشمول دعای خیر شده‌اند تا جایی‌که امام جعفر صادق(ع) فرمود: «مَنْ قَالَ فِینَا بَیْتَ شِعْرٍ بَنَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّه.»
فتح‌الهی با اشاره به اینکه استفاده از اغراض شعری مدح و مرثیه به یاد اهل‌بیت(ع) در دوره‌های پس از امویان و عباسیان در تاریخ شیعه ادامه داشت و از آن در گسترش فضایل آنان استفاده می‌شد و جان‌ها با فروغ حیات خاندان رسالت، گرم و روشن می‌گشت، اضافه کرد: ادبیات فارسی و از جمله قالب شعر آن نیز از دیرباز در خدمت اسلام و اهل‌بیت بوده است. به‌گونه‌ای که با بررسی سیر جایگاه اهل‌بیت در شعر فارسی، متوجه بیشترین و فراگیرترین اثرپذیری شاعران از اهل‌بیت در عصر حاضر می‌شویم.
وی با بیان اینکه در بین حوزه‌های شعری نیز، شعر آئینی به‌دلیل پرداختن به شخصیت‌های بی‌بدیل اهل‌بیت(ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. یکی از رویدادهای مهم و قابل توجه در عرصه شعر آئینی، ظهور بانوان شاعر در طول بیش از سه دهه اخیر می‌باشد که بیشک جریانی ارزشمند و امیدآفرین است، اظهار کرد: نگاه بانوان شاعر به شخصیت‌هایی نظیر حضرت زینب(س) نگاه ویژه‌ای است، چراکه بانوان شاعر، گاه از منظر همسر، گاه از منظر مادر، گاه از منظر خواهر، گاه از منظر عمه و گاه از مناظر دیگری با نگاهی زنانه و سرشار از لطافت و احساس خاصی که در بانوان وجود دارد، به تصویرآفرینی از این بانوی بزرگ برمیخیزند و این روایت آن‌چنان عمیق و دلنشین است که مخاطب را مجذوب میسازد و از آنجا که از دل برخاسته است، لاجرم بر دل مینشیند.
دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم‌آباد ادامه داد: از این‌رو این نگاه خاص و متفاوت، دریچه تازه‌‌ای را به روی مخاطبان و علاقه‌مندان شعر آیینی میگشاید و امکان درک بهتر شخصیت حضرت زینب(س) و ویژگی‌ها و رسالت‌های او را از زوایای دیگری امکان‌پذیر میسازد.
این مدرس دانشگاه در ادامه در بیان مهمترین موضوعاتی که بانوان شاعر پارسی‌گوی درباره شخصیت علمی و دینی، ویژگی‌ها و رسالت تاریخی حضرت زینب(س) به‌عنوان پیام‌رسان حماسه پرشور محرم سال ۶۱ هجری در کربلای معلی در اشعارشان آورده‌اند، به صبر و پایداری حضرت زینب(س)اشاره کرد و افزود: با شنیدن نام حضرت زینب(س) نیز اولین چیزی که در ذهن تداعی می‌شود، صبر و استقامت این بانو در راه خداوند است.
فتح‌الهی با بیان اینکه مهمترین جان‌مایه تأثیر در هر شعر آیینی که برای کربلا و اهل‌بیت(ع) سروده می‌شود، باید نشان دادن روح حماسی دلاوران کربلا و حضرت زینب(س) باشد، اضافه کرد: کبری موسوی‌قهفرخی از بانوان شاعر پارسی‌گوی در ابیاتی با این مضمون «زینب! ای منظومه شمسی درد!/ بر مدارت داغ‌های دوره‌گرد کوه‌ها یک پلک اگر زینب شوند/ بر زمین سیل گدازه می‌رود/ طاقت آوردی چنانکه قرن‌هاست/ محشری از صبر در نامت به پاست/ پیش تو ایوب زانو می‌زند/ نام تو قدقامت صبر خداست» با روحیه‌ای حماسی صبر حضرت زینب(س) را می‌ستاید.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد لرستان به شعری از فاطمه راکعی در باره صبر و پایداری حضرت زینب(س) با این مضمون «تو از بزرگی زهرا نشانه‌ها داری/ و زینبی به صبوری و دردسالاری/ خواهرانه/ زخم‌هایت را می‌شمارم/ از شکیبایی‌ات بیشتر نیست/ زینب آواره فلسطین/ نام دیگرت/ چیست؟!/ مادرانه/ زخم‌هایت را می‌شویم/ اشک‌هایم/ تمام می‌شود/ زخم‌هایت/ تمامی ندارد!/ بالا می‌روم/ از پُشته‌ای که/ با سنگ هشته‌ای/ چه‌قدر صبح نزدیک است!» اشاره کرد و گفت: شاعر در این شعر، حضرت زینب(س) را الگوی زنان فلسطینی برای مقاومت و پایداری در مبارزه با دشمن معرفی می‌کند.
فتح‌الهی با بیان اینکه ادبیات پایداری سرشار از چنین شعرهایی است، اضافه کرد: در هشت سال دفاع مقدس نیز، شاعران زیادی با الهام‌گیری از ویژگی‌های حضرت زینب(س) و مصائبی که با آن روبرو گشته بود، به خلق مضامین زیبایی برای تسلی و التیام زخم مادران، همسران و خواهران شهدا و رزمندگان پرداختند که در واقع آنان را به صبر و استقامت زینب(س) و فرهنگ زینبی تشویق و تحریض نمایند.
وی با بیان اینکه صبر حضرت زینب(س) اثرات عمیق و غیر قابل‌انکاری در باور و دل و جان این زنان داشته است، به‌گونه‌ای که زینبی‌وار فرزندان خود را روانه جبهه‌های حق علیه باطل نمودند، اضافه کرد: در شعری از طاهره صفارزاده با این مضمون «و صبر زینب/ که راز را می‌داند/ صبر امانت‌داران است» نیز به تصویرسازی صبر حضرت زینب(س) توجه شده است و نغمه مستشار نظامی نیز در در این بیت «صدای مویه خورشید برخاست/ و قلب زینب کبری صبور است» با بیانی رویارو و مستقیم و یا به‌عبارتی با عریان‌گویی مضامین، به صبر حضرت زینب(س) اشاره می‌کند.همچنین، سارا جلوداریان نیز با روحیه‌ای حماسی و بیانی مستقیم، به مدح حضرت زینب(س) می‌پردازد و با این بیت «رمز قیام سبز سپیدارها تویی!/ لبیک در مصاف عطش، ترجمان توست» ایشان را نماد و آیت صبر و پایداری در آن شرایط سخت، که عطش بیداد می‌کرد، می‌داند.
وی با اشاره به فصاحت و بلاغت حضرت زینب(س) و اینکه حضرت زینب در خطابه‌های ارشادی و انسان‌سازی و سخنوری پس از پیامبر(ص) و علی (ع) سرآمد دیگران است، تصریح کرد: نغمه مستشار نظامی در شعری با این مضمون «این خطبه نیست! تیغه شمشیر این زن است/ وقتی خرابه‌های دمشق است سنگرش» حضرت زینب(س) را چون مبارزی به تصویر می‌کشد که شمشیر، کلام بران وی و خیمه سنگر اوست و با این ابزار به جهاد در راه خدا می‌پردازد. استفاده از الفاظ شمشیر و سنگر از سویی و زن و خرابه‌ها از سویی دیگر، زیبایی این بیت را بیشتر می‌کند به‌گونه‌ای که مخاطب را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی خرم‌آباد در ادامه با بیان اینکه سارا جلوداریان نیز در این ابیات «تاریخ، در محرم چشم تو ریخته/ ای زینبی که حجت حق بر لبان توست/ اگر چه بال و پرت در غم برادر ریخت/ هنوز می‌شنود آسمان، طنین تو را/ می‌شود آیا دوباره گُل کند در این زمانه/ پا به پای زینب کبری، طنین خطبه‌هایت؟» نقش خطبه‌های حضرت زینب(س) را در ماندگار شدن قیام کربلا، نقشی برجسته و قابل ستایش می‌داند.چشمانی که تمام وقایع از دریچه آن، چیزی جز ما رأیت الا جمیلا نبود و لبانی که جز حجت و استدلال حق، بر آن جاری نمی‌شد. همچنین کبری موسوی‌قهفرخی نیز در بیت «صاعقه در صاعقه، نام تو است!/ حنجرت: شمشیر بیرون از غلاف» با بیانی حماسی و با چینشی زیبا، واژگان صاعقه، حنجر، شمشیر را در کنار هم می‌آورد که جدای از دلنشینی مضمون، موسیقایی دلپذیر و تأثیرگذاری نیز ایجاد کرده است و نیره‌السادات هاشمی نیز در این بیت «چراغ صاعقه را دیشب خدا به نام تو روشن کرد/ زبان گرفت: به رعدی سرخ، سلام خواهر عاشورا!» با به‌کارگیری آرایه تشخیص و حس‌بخشی از نوع رنگ، رعد و برق را در جایگاهی آورده که به اذن خدا زبان از نیام درآورده و به مقام والای حضرت زینب(س) سلام کند که خلاقیت شاعر در آفریدن تعبیر «خواهرِ عاشورا»، زیبایی شعر را مضاعف کرده است.
مدرس دانشگاه آزاد لرستان با اشاره به پایبندی حضرت زینب(س) به حجاب و عفاف و اینکه حجاب و عفاف از جلوه‌های بارز شخصیت ایشان است، اظهار کرد: با مطالعه زندگی حضرت زینب(س) درمی‌یابیم که ایشان در تمامی مقاطع و در هنگامه اوج مصیبت‌ها و در بحرانی‌ترین لحظات نیز منادی حجاب و وقار می‌باشد چراکه در رعایت عفاف همانند مادر بزرگوارشان بی‌بدیل بودند که در بیت کبری موسوی‌قهفرخی با این مضمون «ای حجاب تو، ردایی سرمه‌ای/ بر تنت گل زخم‌های سرمه‌ای» منطور شاعر از ردای سرمه‌ای می‌تواند اشاره به حجاب حضرت زینب(س) در عین کمبود امکانات و به غارت رفتن البسه و اموال باشد. همچنین شاعر با تصویرآفرینی زیبا ضمن استفاده از رنگ، آثار ناشی از تازیانه را به تصویر می‌کشد . تلویحاً می‌تواند به زخم‌های دل ایشان نیز اشاره کند.
فتح‌الهی در ادامه به اشعاری از بانوان شاعر پارسی‌گوی معاصر در رابطه‌با پیام‌رسانی حضرت زینب(س)، مدیریت کودکان و بازماندگان، پرستاری از امام سجاد(ع) و حفاظت از جان او، اسارت بانوی بین‌هاشم اشاره کرد و با بیان اینکه حفظ دین یکی از اقدامات ارزشمند حضرت زینب(س) حفظ دین و اهتمام به حفظ مبانی اسلام بعد از شهادت امام حسین(ع) است، گفت: کوشش بنیامیه این بود که دین اسلام را از میان بردارند. اما زینب(س) با سخنان شیوای خود چه در کوفه و چه در شام، آنها را رسوا و دین اسلام را از خطر حفظ کرد که رد این رابطه نغمه مستشار نظامی در بیتی با این مضمون «خوشا سربازی و دین پاسداری/ برادر جان قبولم کن به یاری» اشاره می‌کند که حضرت زینب(س) داوطلبانه به حفاظت از دین و سختیهای ناشی از آن می‌پردازد.
این مدرس دانشگاه آزاد لرستان در ادامه با بیان اینکه از جمله مقامات عالیه، مقام ابتلای به بلیات است که این مقام مخصوص اولیای الهی است، اظهار کرد: تقدیر حضرت زینب(س) چنین بود که از آغاز طفولیت تا پایان حیاتش در دامان مصائب زندگی کند، از این رو کسی که سیره آن حضرت را مورد دقت قرار دهد، خواهد دید که مصائب و آلام، زنجیروار از آغاز تا انجام، زندگی وی را احاطه کرده است که شاعران زن، بخش عمده‌ای از اشعار خود را به این امر اختصاص داده‌اند چنانکه کبری موسوی قهفرخی در ابیاتی با این مضمون «شمه‌ای واگو از آنچه دیده‌ای/ بر سر هر نیزه یک سر دیده‌ای/ با کدامین واژه آرامت کنند؟/ خواهری! داغ برادر دیده‌ای» و یا این ابیات «ای نماز راز! ای قدیس رنج!/ حجم نمناک نگاهت خیس رنج/ راز نامکشوف دردی، کیست تا/ پرده بردارد ز تو؟ تندیس رنج!/ رنج بانوی زمان! خاتون درد!/ جاری از چشم ترت، جیحون درد!/ غم قسم خورده به نام پاک تو/ زینب! ای والتین و الزیتون درد! / خون دل دارد مرکب می شود/ شعر آشفته مرتب می‌شود» و یا «ای بزرگ! ای وارث دردی عظیم!/ ماهی اما در محاق افتاده‌ای!/ ای ملک! نه! برتر از حد فلک/ دختر بانوی زخمی فدک/ ای اساطیری‌ترین بشکوه رنج!/ چشم‌هایت برکه اندوه رنج/ نام تو پژواک فریادی ست که/ این‌چنین بازآمده از کوه رنج/ کهکشان‌هایی که هر شب روشن‌اند/ از وفور داغ زینب روشن‌اند» شکافتن عمق واقعه، فضایی فراتر از واقعیت را ترسیم کرده و حالات روحی و عواطف شاعر را نیز به خوبی بیان نموده است. در واقع شاعر به صورت مستقیم از مصائب این بانوی بزرگ تأثیر پذیرفته است از این رو در اشعارش نیز با ایشان همدردی کرده و مصائب طاقت فرسای ایشان را با بیانی برآمده از دل، به مخاطب منتقل می نماید که همین اثرپذیری و یا به عبارتی تجربه عاطفی که با آرایه های ادبی مزین شده خواننده را نیز با خود همراه می کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد خرم‌آباد در بخشی از سخنانش با بیان اینکه ادب متعالی آن است که از عاطفه و احساس لبریز شده و از عقیده و ایمان سرچشمه گرفته باشد و عقیده در پیدایش آن بیش از هر چیز دیگری ایفای نقش کند، گفت: شعر شیعی پاسخی به ندای فطرت و ایمان خویش است. حضرت زینب‌کبری(س) شخصیت برجسته‌ای است که در طول تاریخ، شاعران به اثرپذیری از شخصیت و ویژگی‌های او پرداخته‌اند به‌گونه‌ای که در اشعار خود فصاحت بی‌نظیرش در کاخ یزید و رنج، آلالم مدت اسارت وی را به زیبایی به تصویر کشیده‌اند.
فتح‌الهی ادامه داد: در میان اهالی شعر و ادب پارسی، بانوان شاعر سهم بسزایی دارند، چراکه ادبیات فارسی با گذشت زمان شاهد اشعار فاخرتری از آنان در این زمینه بوده است و تعابیر به کار برده شده و تصاویر خلق شده و بسامد آن در اشعار آنان بیش از هر چیز دیگری گواه ارادت آنان به این بانو است. با آنکه در شعر این بانوان شاعر، مصائب و درد و رنج حضرت زینب(س) بیشترین بسامد را دارد، اما آنچه در این گذار، ارزشمند و بدیع می‌نماید، پرداختن شاعران به ویژگی‌های برجسته ایشان است. از جمله اصلی‌ترین ویژگی‌هایی که در اشعار آنان بدان پرداخته شده است می‌توان به صبر و استقامت، فصاحت و بلاغت، ایمان و تقوی، رضا، شجاعت، علم، و از مهمترین رسالت‌ها نیز به پیام‌رسانی، روحیه‌بخشی، پرستاری و حفظ جان امام سجاد(ع)، حفظ دین، اسارت و مصائب این بانوی بزرگ اشاره کرد و این نشانه وسعت دانش و اثرپذیری شاعران معاصر در استفاده از ظرفیت‌های زبان شعر برای بیان حقایق تاریخی و بازتاب شخصیت و سبک زندگی حضرت زینب(س) است.
دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم‌آباد در خاتمه با بیان اینکه برای آشنایی هرچه بیشتر نسل جدید با فرهنگ اهل‌بیت عصمت و طهارت ابعاد مختلفی ازجمله ایجاد بستر فرهنگی و زمینه اجتماعی مناسب در جهت معرفت هرچه بیشتر زنان نسبت به زندگی و ویژگی‌های حضرت زینب‌کبری(س)، ایجاد زمینه برای الگوگیری زنان و دختران مسلمان از مهارت صبر زینبی در حل مشکلات زندگی، برگزاری کارگاه‌های مختلف دانشجویی در تبیین نقش آن حضرت در حماسه کربلا و تدوین کتب برای نوجوانان در زمینه سبک زندگی حضرت زینب(س) به زبان ساده مورد توجه قرار گیرد.