جایگاه مسیحیان در گذشته تاریخی مشهد
کلیسای مسروپ مقدس و آرامستان ارامنه حضور فعال توام با همراهی مسیحیان در گذشته تاریخی مشهد را نشان می‌دهد که برای حفظ هویت شهر مشهد این دو بنا باید حفظ شده و روایت حضور ارامنه و مسیحیان و جایگاه آنان در گذشته مشهد نیز برای مردم بیان شود.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، رضا سلیمان‌نوری، خراسان‌پژوه در گفت‌وگویی در خصوص ساخت کلیسای ارامنه در مشهد اظهار کرد: یکی از سیاست‌های خاص نادرشاه برای بهبود شرایط سکونت در مشهد به عنوان پایتخت سلسله افشاریه، انتقال هنرمندان، صنعتگران و تاجران سایر شهرها و نقاط تحت تسلط خود به این شهر بود. وی در انجام این مهم نه تنها تعداد قابل توجهی از صنعتگران هندی را به منظور ساخت مقبره خود در مشهد و سپس ایجاد کاخ خورشید در کلات به خراسان آورد، بلکه زمینه مهاجرت بخشی از یهودیان گیلانی و ارامنه ساکن جلفا به مشهد را نیز فراهم کرد.
وی افزود: بر اساس اندیشه نادرشاه، دلیل فعالیت و تبحر این دو گروه اقلیت دینی در حوزه‌هایی چون زرگری، جواهرسازی و بازرگانی، شرایط اقتصادی مشهد را به نوعی بهبود می‌بخشید که ساکنان آن زندگی بهتری را نسبت به ساکنان اصفهان و قزوین پایتخت‌های شناخته شده عهد صفوی تجربه می‌کردند.
پایان حضور کوتاه‌مدت مسیحیان در مشهد با پایان سلسله افشاریه
این خراسان‌پژوه ادامه داد: البته این موضوع با قتل ناگهانی نادرشاه نه تنها به سرانجام نرسید، بلکه قتل عام گسترده بازرگانان، تجار و صاحبان مال و مکنت در دوره جابه‌جایی قدرت در بین جانشینان وی تا هنگام تسلط فتحعلی شاه قاجار بر مشهد و پایان حکومت افشاریان در خراسان، باعث پایان حضور کوتاه مدت مسیحیان در مشهد شد.
سیلمان‌نوری گفت: این ریشه‌کنی به صورتی بود که هرچند جوناس هنوی، بازرگان انگلیسی بازدیدکننده از مشهد در عهد نادرشاهی، در خاطرات خود از کلیسای ارامنه در نزدیکی مقبره ساخته شده توسط نادرشاه برای خود خبر می‌دهد، اما در هیچ کدام از آثار وی تا اواخر قرن گذشته حتی در کتاب سه جلدی «مطلع‌الشمس» که روایت سفر ناصرالدین شاه به مشهد به قلم «محمدحسن اعتمادالسلطنه ملقب به صنیع‌الدوله» است، اشاره‌ای به حضور پیروان هیچ یک از فرق مسیحی در مشهد نشده است.
وی یادآور شد: هرچند در کتاب «مکتب شاپور» که به بررسی مشهد در ابتدای سده معاصر اختصاص دارد، اشاره‌ای به وجود مسیحیان و ارامنه در مشهد نشده است، اما اسناد موجود از آن دوران به ویژه آنچه جهانگردان سفر کرده به مشهد در سال‌های پایانی قرن گذشته و ابتدای قرن جاری ثبت کرده‌اند، خلاف این ادعا را ثابت می‌کند. گویی که نویسندگان مکتب شاپور معذوریتی در بیان حضور مسیحیان در مشهد داشته‌اند.
کلیسای ارامنه مشهد در چه دوره‌ای ساخته شد؟
رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان خاطرنشان کرد: بر اساس اسناد موجود، در سال‌های پس از مشروطه به آرامی تعدادی از بازرگانان ارمنی از راه روسیه به مشهد آمده و در این شهر ساکن شده‌اند. پس از آن نیز با تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی کشور تا پایان دوره پهلوی اول، هر روز به شمار مسیحیان و ارامنه در مشهد اضافه می‌شد تا حدی که با موافقت استاندار وقت در سال ۱۳۱۷ کلیسای ویژه ارامنه در میدان ده دی مشهد ساخته شد.
سلیمان‌نوری تصریح کرد: مسیحیان به ویژه ارامنه در این دوران نه تنها در ساختار فرهنگی و اجتماعی مشهد پذیرفته شدند، بلکه بازوان قدرتمندی برای اجرای برنامه‌های فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی حکومت در شهر بودند. آرسن و هاراند مانگاساریان پدر و پسری که بزرگ‌ترین سینماداران مشهد در سال‌های پیش از انقلاب به شمار می‌رفتند، در کنار آنان آبکار گاسپاریان و آرمناک سانتوریان دو سینمادار دیگر برجسته ارمنی از جمله این افراد هستند.
نقش مسیحیان مقیم مشهد در توسعه حوزه‌های مختلف شهری
وی بیان کرد: البته مسیحیان مشهد و در راس آن‌ها ارامنه در حوزه‌های دیگر شهری نیز فعالیت داشتند. به طور مثال ملکن هارتوانیان فردی است که صنعت نساجی و برق را برای مشهد به ارمغان آورده و مهندس یفرم توماس نیز آسفالت بولوار وکیل‌آباد را از خود به یادگار گذاشته است. البته النا درمگردپچیان در دوران خود برترین معلم پیانو در مشهد به شمار می‌رفت. همچنین پول ژولیا هماتولوژیست در شهر معروف شده بود؛ البته که نباید از کنار نام دکتر بادالیان، پزشک ارمنی که بسیاری از کودکان دهه‌های ۴۰ تا ۶۰ مشهد بیمار وی بودند نیز به راحتی گذشت.
این خراسان‌پژوه افزود: مسیحیان در مشهد سال‌های سال در کنار مسلمانان زندگی می‌کردند و حتی یکی از آنان یعنی آلبرت بیله عیوض نیز در جریان جنگ تحمیلی شهید شد، اما شرایط فرهنگی و اقتصادی شهر به گونه‌ای جلو رفت که به آرامی از تعداد آنان در مشهد کاسته شد، در حدی که در سرشماری عمومی سال ۱۳۷۵ تنها ۶۱ نفر از ساکنان مشهد خود را مسیحی معرفی کردند و در مهر ماه سال ۱۳۷۹ در آخرین انتخابات شورای کلیسایی مشهد، تنها ۲۳ نفر شرکت داشتند. متأسفانه آخرین سرشماری‌ها بازگوکننده این است که مسیحیان و ارامنه دیگر در ساختار جمعیتی مشهد جایگاهی ندارند.
سلیمان‌نوری عنوان کرد: وجود دو بنای ثبت ملی کلیسای مسروپ مقدس که مردم مشهد آن را به کلیسای ده دی می‌شناسند و آرامستان ارامنه واقع در چهار راه شهید کریمی، حضور فعال توام با همراهی مسیحیان در گذشته تاریخی مشهد را نشان می‌دهد.
وی گفت: البته لازم است برای حفظ هویت شهر مشهد به عنوان شهری که زمانی به پیروی از امام گفت‌وگوها محل تضارب‌آرا و اندیشه‌های پیروان مذاهب مختلف بوده و در حال حاضر نیز ظرفیتی بزرگ در بازگو کردن واقعیت اسلام رحمانی گفت‌وگو محور دارد، این دو بنا حفظ شده و روایت حضور ارامنه و مسیحیان و جایگاه آنان در گذشته مشهد برای مردم بیان شود.
