نگاهی به جایگاه وقف و مؤسسات خیریه در کشور مساجد و کلیساها
لبنان معروف است به کشور مساجد و کلیساها که در کنار یکدیگر ساخته شده‌اند و مساجد در کل استان‌ها و شهرها براساس نوع جمعیت، به شیعیان و اهل سنت اختصاص یافته است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، لبنان کشوری در غرب آسیاست که در شمال با سوریه و در جنوب با فلسطین اشغالی مرز مشترک دارد. موقعیت جغرافیایی لبنان در نقطه تلاقی مدیرترانه و جهان عرب منجر به شکل‌گیری تاریخی غنی و تنوع دینی، نژادی و فرهنگی شده است.
۶۰ درصد از جمعیت لبنان مسلمان (سنی، شیعه، دروزی و علوی) و ۴۰ درصد مسیحی (غالباً مارونی، ارتدوکس یونانی، کاتولیک یونانی، کلیسای آشوری و ارضی) هستند. این کشور دارای جمعیت کوچکی از کردها نیز هست که از مناطق شمالی لبنان و جنوب شرق ترکیه مهاجرت کرده‌اند و در مناطق سنی‌نشین زندگی می‌کنند.
شیعیان(به تنهایی) بزرگترین فرقه در لبنان هستند و حدود ۱۶ میلیون نفر با نسب و اصالت لبنانی در سراسر دنیا زندگی می‌کنند. برزیل دارای بزرگترین جوامع لبنانی است. آرژانتین، استرالیا، کانادا، کلمبیا، فرانسه، انگلیس، مکزیک، ونزوئلا و آمریکا نیز دارای جوامع لبنانی بزرگی هستند.
اکثر لبنانی‌ها دو زبانه هستند و به زبان‌های عربی و فرانسه صحبت می‌کنند. این کشور نه تنها محل تلاقی مسیحیت با اسلام بلکه دروازه‌ای است که جهان عرب را به اروپا متصل می‌کند.
وقف در کشور لبنان
منابع قانونی در زمینه وقف در کشور لبنان بر دو نوع است:
نوع اول منابع مربوط به وقف خانوادگی یا مشترک بین وقف خانوادگی و وقف خیریه عمومی است.
نوع دوم منابع قانونی مربوط به وقف خیریه عمومی است که بخش اعظم آن احکام شرعی اسلامی است و براساس بهترین آرا و فتاوا در مذهب ابوحنیفه است. اما اوقاف خیریه مربوط به مدارس دینی و مؤسسات خیریه تابع احکام شرعی و قوانین خاص آنهاست.
نکته قابل توجه این است که متون قانونی مربوط به وقف در قانون اوقاف خانوادگی لبنان(۱۹۴۷م) از احکام شرع اسلام استخراج شده و لذا در این قوانین تقید به یکی از مذاهب اسلامی مورد نظر نبوده بلکه از احکام همه مذاهب اسلامی استفاده شده و از هر مذهب آنچه مصالح و منافع مورد نظر را تأمین می‌کرده و با شرایط و اوضاع جامعه تناسب داشته و با اهداف مورد نظر سازگاری بیشتری داشته برگرفته شده است.
مساجد شاخص کشور لبنان
لبنان معروف است به کشور مساجد و کلیساها که در کنار یکدیگر ساخته شده‌اند و مساجد در کل استان‌ها و شهرها براساس نوع جمعیت به شیعیان و اهل سنت اختصاص یافته است. بسیاری از مساجد تاریخی همانند مسجد العمری در طرابلس و صیدا، مسجد رأس الامام الحسین(ع) در بعلبک و مساجد دیرالقمر و جبیل در استان جبل لبنان وجود دارند.
همچنین در لبنان ده‌ها مسجد منسوب به انبیاء(ع) در مناطق مختلف شیعیان و اهل سنّت وجود دارد؛ همانند مسجد الخضر در عکار، مسجدالنبی شیت، مسجدالنبی ایلیا در بقاع و همچنین مسجد مقام سیده خوله (دختر امام حسین(ع)) در بعلبک.
مساجد اهل سنت در لبنان فقط در وقت نماز باز است اما مسجد شیعیان همواره باز است و عموماً در مساجد مکان خاصی برای نماز جماعت خانم‌ها وجود ندارد جز در برخی مساجد خاص. در مناسبت‌هایی نظیر عید فطر و قربان مردم در نماز جماعت به صورت چشمگیر شرکت می‌کنند و در مساجد زکات فطره و صدقات جمع‌آوری می‌شود.
در مورد مسئله ساخت مساجد و موضوع وقف در لبنان رایج است که افراد در زمان حیات خود بانی ساخت مساجد می‌شوند و یا بعد از مرگ توسط وارث به نام اموات ساخته می‌شود اما عموماً مساجد به نام انبیا، ائمه و خلفا است.
مسجد جامع العمری
طی قرون گذشته و دوران فتوحات اسلام اولین مسجد لبنان در بیروت بنام «مسجد العمری» توسط عمربن الخطاب در هنگام فتح بیروت ساخته شد. این مسجد در حال حاضر در کنار مجلس نمایندگان لبنان و قدیمی‌ترین مسجد این کشور است. گفته می‌شود این مسجد در دوران فرانک‌ها به کلیسا تغییر یافت، پس از آن صلاح‌الدین در سال ۱۱۸۹ م آن را بازگردانید. هنگامی که فرانک‌ها بیروت را در سال ۱۱۹۷ م اشغال کردند، به یک کلیسای جامع تبدیلش کردند تا اینکه در سال ۱۲۹۱ مسلمانان آن را بازپس گرفتند.
مسجد رأس‌الحسین(ع)
مسجد رأس‌الحسین در شهر بعلبک لبنان قرار دارد. بعلبک یک شهر تاریخی و مذهبی در لبنان است که بعد از واقعه کربلا، اسرا مدتی در این شهر اقامت داشتند و ارتش یزید که حامل سر مبارک امام حسین(ع) بودند در کنار یک نهر در این شهر خیمه زدند.
امروزه مسجدهایی به نام مسجد رأس امام الحسین(ع) در کشورهای مختلف اسلامی وجود دارد که یکی از آنها در شهر بعلبک لبنان در مکان نگهداری سر مبارک امام حسین(ع)، بنا شد و شخصی به اسم «ظاهر بیبرس» به منظور زیارت مؤمنان دستور توسعه مسجد را داد.
سنگ نوشته‌ای در مسجد وجود دارد که حقیقت این داستان را تأیید می‌کند و وجود این مسجد بر ارزش مذهبی تاریخی شهر بعلبک می‌افزاید؛ گفته شده است که در آن زمان امام زین العابدین(ع) در آنجا نماز خوانده و برای مردم سخنرانی کرده است. در این مسجد سنگ بزرگی وجود دارد که گفته شده سر مبارک امام حسین(ع) بر روی آن قرار گرفته است.
مسجد فخرالدین
مسجد فخرالدین مسجدی در دیرالقمر لبنان است. این مسجد در سال ۱۴۹۳ ساخته شد و قدیمی‌ترین مسجد منطقه و استان جبال لبنان به‌شمار می‌رود. فخرالدین در زمان عثمانی به حکمرانی و تسلط بر منطقه رسیده است و از آن به نیکی و تدبیر یاد می‌شود.
مسجد محمد الامین(ص)
مسجد محمد الامین(ص) مسجدی در نزدیکی میدان شهدا، در مرکز شهر بیروت است. نمازگزاران این مسجد بیشتر مسلمانان اهل سنت‌اند. این مسجد بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۷ ساخته شد و بانی آن نخست‌وزیر اسبق لبنان، رفیق حریری بوده است که بعد از فوتش در همین مسجد مدفون شد. عزمی فاخوری، معمار این مسجد، از تلفیق هنر عثمانی گنبد این مسجد را فیروزه‌ای رنگ انتخاب کرد به همین سبب این مسجد به مسجد سلطان امیر‌احمد در استانبول شباهت زیادی دارد. این مسجد بزرگترین و زیباترین مسجد لبنان به حساب می‌آید.
نظارت بر مساجد
مساجد در لبنان دو دسته‌اند: دسته اول زیر نظر اداره اوقاف هستند و اداره اوقاف بر آنها نظارت داشته و امور مربوط به آنها را انجام می‌دهد. دسته دیگر مساجدی هستند که با هزینه‌های اشخاص اداره می‌شود و وقف آنها است. در این خصوص پس از مرگ متولی یا ترک تولیت او یا موارد مشابه، اداره اوقاف این مساجد را تحت نظارت خود قرار می‌دهد.
دار الفتوای لبنان
دار الفتوای لبنان که اصلی‌ترین ارگان مذهبی اهل سنت لبنان به‌شمار می‌رود، مرجعیت اصلی سنی در لبنان است. این نهاد همچنین اداره مدارس دینی و نظارت بر مساجد کشور را نیز بر عهده دارد. مرکز اصلی دارالفتوا در بیروت است اما یک مرکز دیگر نیز در منطقه شمال و طرابلس وجود دارد که به فعالیت‌های دینی در کشور لبنان و به خصوص در مناطق مربوط به خود می‌پردازد.
اداره عمومی اوقاف لبنان
به طور کلی اداره عمومی اوقاف لبنان در ۲ حوزه وقف و مساجد فعالیت می‌کند. در حوزه وقف، این اداره، وظیفه نظارت بر اوقاف، سرمایه‌گذاری اموال و نگهداری از موقوفات را برعهده دارد و در بخش مساجد نیز به نظارت و کنترل مساجد می‌پردازد.
شورای اعلای شیعی
شورای اعلای شیعی مرجعیت اصلی شیعیان لبنان در این کشور است که زیر نظر نخست‌وزیری فعالیت می‌کند و به وسیله امام موسی صدر ایجاد شده است. این شورا در سال ۱۹۶۷ تأسیس شد و امام موسی صدر در سال ۱۹۶۹ به عنوان اولین رئیس این شورا انتخاب شد.
وزارت امور اجتماعی
وزارت امور اجتماعی در جهت توسعه انسانی جامعه لبنان و ارائه خدمات اجتماعی به مردم تأسیس شد و از زمان تأسیس تمام تلاش خود را برای تکامل جامعه و ارائه کمک به نیازمندان جامعه اختصاص داده است.
صندوق زکات
صندوق زکات یکی از مراکز خیریه‌ای لبنان است که از سال ۱۹۸۴ شروع به فعالیت کرده است و در زمینه‌های خیریه‌ای، اجتماعی، فرهنگی و توسعه‌ای فعالیت می‌کند. هدف اصلی این مرکز دریافت زکات از مسلمانان و استفاده از آن در محل‌های لازم و برای مستحقین این کمک‌ها است.
از فعالیت‌های صندوق زکات می‌توان به کمک‌های مالی به سالمندان، زنان، بیوه، بیماران و دیگر نیازمندان اشاره کرد. کمک‌های دارویی، کمک هزینه‌های درمانی، افطار روزه‌داران، توزیع گوشت قربانی، لباس و پوشاک نو در اعیاد، کمک هزینه‌های تحصیلی، کمک‌های فصلی و سرپرستی ایتام از نمونه پروژه‌هایی است که صندوق در آنها فعالیت کرده است. صندوق زکات همچنین کمک‌هایی را برای مردم فلسطین در نظر گرفته است.
جمعیت خیریه حمایت از کودکان
این جمعیت یک مؤسسه خیریه‌ای و بشردوستانه است که به حمایت و نگهداری از کودکان در حوزه‌های مختلف می‌پردازد. این مؤسسه در ۱۹۴۹ تأسیس شد و فعالیت خود را با مراقبت و نگهداری از کودکان آغاز کرد. این جمعیت با همکاری ۴۸ جمعیت و مؤسسه دیگر فعالیت می‌کند.
مؤسسه خیریه مقاصد اسلامی
مؤسسه مقاصد اسلامی در سال ۱۸۷۸ در لبنان ایجاد شد و در حدود ۱,۵ قرن است که در این کشور فعالیت می‌کند. این مؤسسه در زمینه‌های مختلف از جمله ارائه خدمات بهداشتی و درمانی، خدمات آموزشی و فرهنگی فعالیت می‌کند.
جمعیت خیریه مبرّات
این جمعیت خیریه در ۱۹۷۸ میلادی در لبنان تأسیس شد. در ابتدا هدف از ایجاد این مؤسسه حفاظت از ایتام و کودکان خیابانی بود. اما پس از گذشت چندین سال حوزه فعالیت‌های این مرکز گسترش یافت و به دیگر امور بشر دوستانه از جمله فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی و سلامت نیز پرداخت.
اداره عمومی اوقاف اسلامی
مسلمانان سنی لبنان براساس قانون سال ۱۹۵۵ این کشور توانستند در امور دینی و مسائل مربوط به اوقاف خیریه خود استقلال کامل را به دست آورند و مدیریت اوقاف را براساس قوانین و شریعت اسلامی خود انجام دهند. مفتی اعظم جمهوری لبنان، رهبری دینی مسلمانان اهل سنت لبنان است و تمامی احکام و قوانین مرتبط با اداره اوقاف را بررسی و صادر می‌کند و همچنین به مفتی‌‌های محلی در مناطق مختلف لبنان نظارت دارد.
مفتی اعظم همچنین امامان مساجد، واعظان، مدرسین قرآن و علوم دینی و مؤذنان را تعیین می‌کند و دستورات لازم را برای آموزش، ترفیع و حتی اخراج آنها با توجه به احکام شرع و قوانین موجود صادر می‌کند.
اداره اوقاف عکار
این اداره به انجام فعالیت‌های مربوط به وقف در منطقه عکار می‌پردازد. اداره اوقاف عکار علاوه بر فعالیت‌های وقفی به کنترل و نظارت مساجد و همچنین امور دینی و مذهبی در منطقه نیز می‌پردازد.
بخش امور دینی اداره اوقاف عکار زیر نظر اداره اوقاف عکار فعالیت می‌کند و امور دینی منطقه از جمله برگزاری جلساتی با امامان و واعظان، نظارت بر جشن‌های دینی، تأمین معلمین دینی مدارس، تامین کتب دینی آموزشی برای مدارس، تهیه نشریات دوره‌ای در خصوص مسائل دینی و فعالیت‌هایی از این قبیل را انجام می‌دهد.
منابع:
۱. کتاب «آشنایی با نظام وقف و امور خیریه در کشور لبنان»، گردآورنده: دفتر نوسازی و تحول معاونت توسعه و پشتیبانی سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران، ۱۳۹۶
۲. https://ar.wikipedia.org/wiki/المجلس_الإسلامی_الشیعی_الأعلى
۳. https://www.zakat.org.lb
۴. http://www.makassed.org.lb
۵. https://www.darelfatwa.gov.lb/
۶. https://mabarrat.org.lb/