چرا حفظ حدیث در میان شیعه اصالت بیشتری دارد؟
علی‌اکبر ضیایی پاسخ میدهد:
محقق و مصحح نسخ خطی معتقد است: علمای شیعه دست از تدوین حدیث نکشیدند و به همین دلیل است که حفظ حدیث در میان شیعه از اصالت بیشتری برخوردار است. اولین گردآورنده حدیث، حضرت علی(ع) است که مجموعه احادیث پیامبر(ص) را نقل کرده‌اند و پس از ایشان کاتبان امیرالمؤمنین راه وی را ادامه دادند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، کارگاه آموزشی «نسخ خطی فارسی و عربی؛ تعاریف و اصطلاحات» روز دوشنبه ۲۹ فروردین‌ماه از سوی دانشگاه امام صادق(ع) با ارائه علی‌اکبر ضیایی، محقق و مصحح نسخ خطی و رئیس مرکز گفت‌وگوی ادیان و فرهنگ‌ها برگزار شد.
در ادامه متن سخنان وی را می‌خوانید:
در این جلسه به بررسی تعاریف و اصطلاحات می‌‌پردازیم و در جلسات بعدی وارد مباحث تخصصی‌تر می‌شویم. نسخه خطی یا دستنویس در اصطلاح به کتاب‌های قدیمی گفته می‌شود که با دست نوشته شده و چاپی نباشد.
مطلبی دارند و چاپ نشده ولو اینکه تایپ شده باشد با عنوان دستنویس شناخته می‌شود بنابراین باید در نظر داشته باشیم که اگر دستنویسی داریم و می‌خواهیم آن را به چاپخانه بسپاریم باید حتما چند کپی از آن داشته باشیم تا از گم شدن در امان باشند.
معمولا این دستنویس‌ها برای حفاظت در کتابخانه‌های بزرگ نگهداری می‌شوند و مثلاً دستنویس شهید ثانی و بسیاری از بزرگان ما در کتابخانه‌های بزرگ در ویترین‌های اصلی نگهداری می‌شوند در حالی که در زمان خودشان ممکن است کسی واقف به اهمیت آنها نبوده باشد.
در کتابخانه آستان قدس رضوی نیز مهمترین چیزهایی که توجه ما را جلب میکند دستخط ملاصدرا یا ملاهادی سبزواری است.
نسخه‌نویسی در میان یهودیان و مسیحیان
در ادبیات فارسی هم نسخه خطی به کتابهایی گفته می‌شود که قبل از رواج صنعت چاپ در ایران و کشورهای اسلامی تولید شده است. شاید یهودیان قبل از مسیحیان به کار تولید نسخه‌های خطی خودشان در کنیسه‌ها می‌پرداختند.
یهودیان حتی در مدینه نیز تعداد زیادی با سواد داشتند و اهل کتابت بودند و داستانها و اسطوره‌های دینی خودشان یا مناظراتشان را در کتابهایی جمع‌آوری می‌کردند.
لازم به ذکر است که در گذشته متکلمان یهود با علمای مختلف مناظراتی داشتند و چون طبق شریعت یهود اجازه نداشتند اگر خطایی یا تحریفی در متنی ایجاد شده کتابها را آتش بزنند یا دور بریزند، برای احترام کلمات الهی آن را دفن می‌کردند و جایی که دفن می‌کردند را گنیزه یا جنیزه می‌نامیدند تا کسی به آن دسترسی نداشته باشد و مثلاً چاله‌ای را در اطراف کنیسه خودشان ایجاد کرده یا در لوله بخاری یا بالای سقف کنیسه، نسخه‌‌ها را دفن می‌کردند.
در حال حاضر دانشگاه عبری اورشلیم طرحی با عنوان استخراج گنیزه‌ها در دست دارند که این چاله‌ها را پیدا می‌کنند و دستگاه‌هایی صرفاً به منظور بازیابی آنها تولید کرده‌اند چراکه از نظر تاریخی و دینی اهمیت زیادی برای آنها دارد.
اهمیت تصحیح نسخه خطی توسط قوم یهود، به ویژه مناظرات آنها با جهان اسلام از چند جهت است که یکی از آنها هویت‌بخشی به دین یهود است تا اثبات کنند ریشه در تاریخ دارند و مناظرات زیادی با علمای مسیحی و مسلمان داشته‌اند و این‌کار آنها به تقویت بنیان حکومت غاصبانه یهودیان نیز کمک میکند.
از سوی دیگر به دنبال این هستند که حساسیت جهان اسلام به یهودیان را کاهش داده و بین نخبگان یهودی و جهان اسلام ارتباط برقرار کنند. همچنین تقویت عقل‌گرایی و دفاع از ریشه‌های دینی و قوم یهود برای انسجام بخشیدن به یهودیان هدف دیگر آنان است.
در کلیساها هم موضوع تولید نسخه‌های خطی سابقه دارد. دیرها و صومعه‌ها در مقطعی مراکز اصلی تولید این محتواها بودند و کاتبان در اتاق‌های نسخه‌نویسی، متون دینی و غیر دینی را تهیه می‌کردند و البته تمرکز آنها بر کتب دینی و الهیاتی بوده است. در قرون وسطی شاهد افزایش تعداد کلیساها، دیرها و در نتیجه دستنوشته‌ها هستیم.
در دوره رنسانس، غیر از علوم دینی، علوم غیر دینی وارد نسخه‌های خطی شد. از قرن سیزدهم میلادی به بعد تقاضا برای کتب آموزشی بیشتر و راه‌های ابداعی برای تولید کتاب و در نتیجه نسخ خطی افزایش یافت.
نسخه‌نویسی در تمدن اسلامی
در تمدن اسلام مهمترین کار نسخه نویسی مربوط به قرآن بوده و چون قرآن روی پوست یا چوب نوشته شده و تکه‌های آن در اختیار صحابه بوده لذا تلاش شده آن را رونویسی کنند تا قرآن را از تحریف یا گم شدن محافظت کنند لذا به محض نزول آیات، افرادی در اطراف پیامبر بودند که یکی از آنها حضرت علی(ع) بود که این آیات را روی پوست می‌نوشتند و در جای مطمئن نگهداری و سپس افراد دیگری از آن رونویسی می‌کردند.
در زمان صحابه و مخصوصاً در زمان خلفا، تدوین احادیث نبوی ممنوع بود و در نیمه دوم قرن دوم در زمان عمر بن عبدالعزیز ممنوعیت تدوین حدیث لغو شده و وی دستور میدهد احادیث پیامبر گردآوری شود اما صد سال بین آنها اختلاف وجود داشته و همین اختلاف در ثبت دقیق احادیث یکی از عوامل ایجاد فرق مختلف در جهان اسلام است.
علمای شیعه دست از تدوین حدیث نکشیدند و به همین دلیل است که حفظ حدیث در میان شیعه از اصالت بیشتری برخوردار است. اولین گردآورنده حدیث، حضرت علی(ع) است که مجموعه احادیث پیامبر(ص) را نقل کرده‌اند و پس از ایشان کاتبان امیرالمؤمنین راه وی را ادامه دادند. در زمان امامان دیگر نیز روند تدوین کتب حدیث مورد تشویق قرار گرفته و بر آن همت گماشته شده است.
در میان کتب روایی شیعه، کتاب «الکافی» متعلق به نیمه اول قرن چهارم است که از قدیمی‌ترین کتاب‌های ماست.
وضعیت نسخه‌های خطی زمان صفویه
نزد متصوفه نیز نسخه شناسی بسیار رواج داشته و در خانقاه آنها افرادی که دارای خط زیبا بودند به نوشتن نسخ خطی می‌پرداختند. وراقان یعنی کسانی‌که در کار کتابت بودند نیز در کار نشر دست داشتند.
خطاطان و خوشنویسان نیز در ابتدا با نسخه نویسان در یک صف بودند اما بعداً و خصوصاً در قرن هشتم کانون‌های مستقلی را تشکیل دادند. در دوران مغول نیز نسخه نویسی رواج داشت چون مغول‌ها و چینی‌ها خط زیبایی داشته‌اند و مولوی هم به مهارت آنها در این زمینه اشاره کرده است.
در حکومت صفویه و قاجاریه هم تولید نسخ فارسی، عربی و ترکی ادامه داشته که برخی از آنها از شاهکارهای نسخه‌نویسی هستند. کتابهایی که در دوره صفویه نوشته شده با خطوط بسیار زیبایی آراسته شده‌اند و خطوط مختلفی همانند نسخ، نستعلیق و ثلث با استفاده از آرایه‌های مختلفی به کار رفته است لذا اگر به کتابخانه‌هایی همانند کتابخانه آیت‌‌لله مرعشی، کتابخانه ملی و کتابخانه آستان قدس رضوی مراجعه و نمونه‌هایی از نسخ دوره صفوی را مشاهده کنیم به زیبایی بسیار زیاد آنها پی می‌بریم.
اشکال مختلف نسخ خطی
بخش زیادی از نسخه‌های خطی دوره صفوی در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل نگهداری می‌شد که متاسفانه این مجموعه گرانبها در دوره حکومت روسیه تزاری و در اثر اختلافات مرزی که با روس‌ها داشتیم به روسیه منتقل و در کتابخانه‌ای در سنت پترزبورگ نگهداری می‌شوند و شاید بین سیصد تا چهارصد هزار نسخه خطی در این کتابخانه نگهداری می‌شود که مهمترین مجموعه نسخ خطی ما در دوره صفوی نیز آنجا نگهداری می‌شود.
یکی دیگر از جاهایی که از این نسخ خطی نگهداری می‌شود کتابخانه حوزه علمیه ابن الرضا در خوانسار است.
یکی از قدیمی‌ترین اشکال نوشتن نسخ خطی به شکل طومار بوده است. مدل دیگر بیاض بوده که بیشتر در قطع خُرد گردآوری شده و اهل فضل و مذهب، آن را همانند کتابچه‌ای در زیر بغل می‌گذاشتند. شکل دیگر مرقع است که از قطعه‌های خط و نقاشی تشکیل شده است.
مرقع ابتدا در چین و از نیمه دوم قرن نهم در ایران متداول شد و سپس در آسیای صغیر و شبه قاره هند رواج یافت. مدل دیگر پاپیروس است که وقتی مطلبی را روی آن می‌نوشتند قابل پاک شدن نبوده است لذا در صدر اسلام معاهدات مهم را روی کاغذ پاپیروس می‌نوشتند تا غیر قابل تغییر باشد.
مدل کتابی نیز همان چیزی است که از نسخه خطی در ذهن ماست که اصطلاحاً به آن کدکس هم گفته می‌شود و رایج‌ترین قطع نسخه‌های خطی به همین شکل است.