انقلابی فرهنگی در صنعت فیلمسازی و رسانه در عربستان سعودی

یک دهه پیش تکی نمایشی در یوتیوب بود و اکنون یک موفقیت در نتفلیکس محسوب می‌شود و سال گذشته فصل سوم تازه آن در تلاش برای جذب مخاطبان عمدتا نادیده گرفته شده، اما انبوه در عربستان سعودی پخش شد.

در سال ۲۰۲۰ میلادی، “تل فاز ۱۱” شرکت سعودی تولید کننده این نمایش قرارداد هشت فیلم را با نتفلیکس امضا کرد. مجریان این مجموعه نمایشی که زمانی برای فیلمبرداری مجبور بودند از دید “مُتَوا” یا پلیس مذهبی عربستان سعودی پنهان بمانند به نمونه‌ای موفقیت آمیز برای فیلمسازان مشتاق در عربستان سعودی در صنعت سرگرمی تازه کار آن کشور تبدیل شده اند موضوعی که سلطنت سعودی خود در تلاش برای گسترش آن است حتی اگر ارزش‌های فرهنگی و مذهبی آن مانع موفقیت این اقدام شود.

حکومت عربستان سعودی در سالیان گذشته از پلیس مذهبی برای اعمال قوانین اخلاقی سخت گیرانه علیه جوانان و زنان عربستان استفاده می‌کرد و اغلب آنان را از روی هوس و به صورتی دلبخواهانه با آزار و اذیت مواجه می‌ساخت.

“هیفا المنصور” اولین زن سعودی که فیلمی سینمایی را کارگردانی کرده هنگام فیلمبرداری فیلم “وجده” در سال ۲۰۱۲ میلادی در خیابان‌های ریاض مجبور بود در خودرو‌های ون پنهان شده و راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌ها را به صورت تلفنی به بازیگران ارائه دهد. اکنون وضعیت تغییر کرده است.

بازیگران زن هالیوود در جشنواره‌های فیلم سعودی حاضر می‌شوند و روحانیون سعودی سکوت می‌کنند. “مازن هایک” مشاور ارتباطات رسانه‌ای و سخنگوی سابق MBC بزرگترین شبکه تلویزیونی جهان عرب تغییرات در صنعت رسانه‌های سعودی را یک “انقلاب فرهنگی” توصیف کرده است.

“سارا طیبه” فیلمساز عربستانی الاصل که در رشته هنر‌های زیبا در سانفرانسیسکو تحصیل کرده به “فارین پالیسی” گفت:”این دوران بسیار مهمی در صنعت فیلمسازی در عربستان است و من فکر می‌کنم این دوران حتی مهم تری برای ما به عنوان زنان خلاق است. صدای ما برای مدتی طولانی نادیده گرفته شده بود و اکنون این نادیده گرفته شدن به پایان رسیده است”.

سیاست عربستان سعودی در زمینه سرگرمی و اوقات فراغت در سال ۲۰۱۷ میلادی تغییر کرد زمانی که “محمد بن سلمان” به عنوان ولیعهد منصوب شد و شروع به ترویج چشم انداز ۲۰۳۰ کرد برنامه‌ای اقتصادی که او برای کاهش وابستگی اقتصادی پادشاهی سعودی به سوخت‌های فسیلی با تبدیل شدن آن کشور به قطب گردشگری و سرگرمی از جمله فیلمسازی طراحی کرده بود.

اگرچه رژیم سیاسی تحت رهبری او در غرب به سرکوب مخالفان، دستور اعدام‌های دسته جمعی و ارتباط آن با قتل “جمال خاشقجی” روزنامه نگار شهرت دارد، اما محمد بن سلمان به دلیل گسترش صنعت سینمای عربستان در داخل آن کشور واکنش مثبتی را دریافت کرده است. جوانان سعودی و کارشناسان صنعت فیلمسازی در جهان عرب به طور فزاینده‌ای اشاره می‌کنند که از سرعت رشد صنعت سینما در عربستان سعودی تحت تاثیر قرار گرفته اند.

این توجه به صنعت فیلمسازی ممکن است راهی برای سفید سازی شهرت منفی سلطنت سعودی باشد به ویژه از آنجایی که ریاض هم چنان از بهار عربی به رهبری جوانان و تکرار آن وضعیت وحشت دارد. به طور خلاصه، محمد بن سلمان به جای حقوق. آزادی‌های سیاسی، سرگرمی و چندین مورد آزادی اجتماعی بیش‌تر را به شهروندان سعودی ارائه داده است.

به نظر می‌رسد که این راه حل کارآمد بوده است: برای بسیاری از جوانان سعودی، ولیعهد عربستان سعودی مرد زمانه خود است. پادشاهی سعودی قدرت روحانیون مذهبی را محدود کرده و به جوانان سعودی چیزی را عرضه کرده تا سرگرم شوند آن هم در شرایطی که بسیاری از فقدان اصلاحات سیاسی در عربستان سعودی ناامید شده بودند.

در حال حاضر، بخش سرگرمی عربستان سعودی به طور تصاعدی رشد کرده است. چهار سال پیش، محمد بن سلمان پس از وقفه‌ای بیش از سه دهه‌ای به دلیل فشار محافظه کاران مذهبی بر حکومت اعلام کرد که سینما‌های آن کشور بازگشایی شوند تصمیمی که سود کلانی را به همراه داشت.

واضح است که اشتهای داخلی زیادی برای این عرصه وجود دارد: صد‌ها سالن سینما در شهر‌های سراسر کشور رشد کرده اند و درآمد سینما‌ها در سال ۲۰۲۱ به ۲۳۸ میلیون دلار افزایش یافت.

دولت عربستان سعودی اعلام کرد که تا سال ۲۰۳۰ میلادی ۲۶۰۰ سالن سینما در آن کشور به منظور افتتاح پیش بینی شده و به فیلمسازان محلی و منطقه‌ای کمک مالی می‌کند تا فیلم‌هایی با موضوعاتی که اعراب می‌توانند با آن آشنا شوند بسازند. (ریاض گفته که در مجموع ۶۴ میلیارد دلار در بخش سرگرمی سرمایه گذاری کرده است). بازیگران و فیلمسازان سعودی که از کشور فرار کرده اند به خانه باز می‌گردند تا در داخل و درباره عربستان فیلم بسازند.

“عهد کامل” در حال آماده شدن برای فیلمبرداری فیلمی درباره راننده خانواده‌اش است و “مونا خاشقجی” پس از دو دهه اقامت در لندن برای تولید فیلم به کشور خود بازگشته است.

ریاض هم چنین برای فیلمبرداری ۱۰۰ فیلم در عربستان سعودی تا سال ۲۰۳۰ میلادی هدف گذاری کرده تا آن کشور را به محبوب‌ترین مقصد فیلمبرداری در منطقه تبدیل کند و جایگزین مراکش شود. وزرای سعودی در حال ملاقات با مدیران فیلم در بالیوود و جا‌های دیگر هستند و در صورت فیلمبرداری در عربستان سعودی و استخدام استعداد‌های محلی، امتیاز و تخفیف‌های قابل توجهی را به تهیه کنندگان ارائه می‌دهند.

در ماه‌های اخیر، روزنامه‌های طرفدار دولت سعودی درباره قندهار یک فیلم هیجان انگیز جاسوسی با بازی “جرارد باتلر” و حماسه تاریخی “جنگجوی صحرا” که هر دو در العلا منطقه‌ای ثبت شده به عنوان میراث جهانی یونسکو که در میان صحرای عربستان سعودی فیلمبرداری می‌شوند گزارش‌هایی را منتشر کرده اند.

در همین حال، هنرمندان مصری، سوری و لبنانی در کشور‌های همسایه امیدوارند از طرح‌های ریاض بهره ببرند و از بودجه عربستان سعودی که نمی‌توانند در کشور‌های خود دریافت کنند بهره‌مند شوند.

سال گذشته، عربستان سعودی صندوق دریای سرخ را برای تامین مالی فیلمسازان راه اندازی کرد و صد‌ها متقاضی را از سراسر منطقه پذیرفت. از حدود ۱۰۰ پروژه‌ای که بودجه دریافت کردند ۶۰ پروژه از منطقه عربی و ۱۵ پروژه توسط زنان بودند.

با این وجود، حتی در حالی که ریاض در حال تامین بودجه تولیدات و شاهد سفر ستاره‌های سراسر جهان به عربستان سعودی است صنعت فیلم نوپا در آن کشور با چالش‌های قابل توجهی مواجه است.

از آنجایی که این صنعت هنوز جوان است یک پرسش مهم آن است که آیا استعداد‌های محلی در صنعت فیلمسازی عربستان سعودی نقش خواهند داشت یا خیر. در همین حال، دولت سعودی قصد دارد موسسه‌های فیلمسازی را برای جوانان افتتاح کند.

برای مثال، شورای فیلم عربستان با مدرسه فیلم فرانسوی La Fémis و دانشگاه کالیفرنیای جنوبی همکاری کرده است. با این وجود، پرورش استعداد‌هایی که برای تهیه تولیدات جهانی آماده باشند امری زمان بر است.

از سوی دیگر، نمی‌توان ناگهان انتظار داشت که ارزش های جدید در جامعه‌ای که نزدیک به ۴۰ سال محافظه کاری شدید را پشت سر گذاشته اعمال شوند. شاید مهم‌تر از آن، سیاست و مذهب و هم چنین تابو‌های اجتماعی قدیمی باشند که ممکن است مانعی برای فیلمسازان بین المللی محسوب شوند و مانع از آن شوند که آنان عربستان سعودی را به عنوان متحدی در فیلمسازی و به عنوان یک قطب فرهنگی در جهان عرب جدی بگیرند.