امام رضا (ع) صادقانه به پیروان سایر ادیان و مذاهب احترام می‌گذاشت
حضرت در همه این گفتگوها احترام طرف مقابل را حفظ می کنند و این حفظ احترام، مصلحت اندیشانه و سیاستمدارانه نیست؛ بلکه برخواسته از یک باور و اعتقاد قلبی است. حضرت صادقانه وارد بحث می شوند و با صداقت بحث را دنبال می کنند. این مبنا، یک مبنای قرآنی و برخواسته از فرهنگ وحیانی است.
مناظرات و گفتگوهای امام رضا علیه السلام که در منابع تاریخی از آنها به «مجالس الرضا»، «مناظرات الرضا» و «احتجاج الرضا» نیز نام برده می‌شود، منبع مهمی برای واکاوی سیره آن حضرت در گفتگو با پیروان سایر ادیان و مذاهب اسلامی است.
این گفتگوها در بین سایر ائمه شیعه (سلام الله علیهم اجمعین) نیز متداول بوده است اما بسامد بالای این گفتگوها، تنوع آنها و از همه مهمتر جایگاه ولی عهدی حضرت علی بن موسی رضا علیهما السلام اهمیت گفتگوهای ایشان را مضاعف کرده و می تواند الگوی مناسبی را برای جامعه شیعی ما که امروز دارای قدرت سیاسی نیز می باشد، ترسیم کند.
برای بررسی ابعاد مناظرات و یا گفتگوهای حضرت رضا علیه السلام با «دکتر محمد جاودان» عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم به گفتگو نشستیم.
این استاد دانشگاه گفت: یکی از سیره‌های امام رضا علیه السلام در زمان حضور در خراسان گفتگو با ادیان و مذاهب مختلف و پیروان مکاتب بود. مرحوم صدوق برخی از این مناظرات را نقل کرده است. امام در جلسات متعدد با مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، مانویان و صابئین و جریانهای اهل سنت و متکلمین در موضوعات مختلف توحید، نبوت، کتابهای مقدس، امامت و برخی از باورهای خاص امامیه به گفتگو نشسته اند.
دکتر جاودان تصریح کرد: نفس حضور در این مجالس و تن دادن به دیالوگ، مبنایی دارد و آن مبنا به رسمیت شناختن طرف گفتگو است. پذیرش گفتگو با عالم و پیرو یک دین به این معنا است که برای او احترام قائل شده و جایگاهش را به رسمیت شناخته اید. اما برای اینکه حقیقت را روشن کنید، با او وارد بحث و گفتگو شده و از آراء خود دفاع می کنید.
این استاد دانشگاه درباره سیره حضرت در احترام به طرف‌های مناظره گفت: حتی گاهی که مجلسی برای گفتگو ترتیب داده می شود، امام بین رفتن به آن جلسه و یا آمدن طرف‌های مقابل به محضر ایشان مخیر می‌شدند. ولی امام می پذیرند که خودشان به آن مجلس بروند.
احترام امام به پیروان سایر ادیان صادقانه است نه مصلحت اندیشانه
دکتر جاودان گفت: حضرت در همه این گفتگوها احترام طرف مقابل را حفظ می کنند و این حفظ احترام، مصلحت اندیشانه و سیاستمدارانه نیست؛ بلکه برخواسته از یک باور و اعتقاد قلبی است. حضرت صادقانه وارد بحث می شوند و با صداقت بحث را دنبال می کنند. این مبنا، یک مبنای قرآنی و برخواسته از فرهنگ وحیانی است. در قرآن کریم آمده است: إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِین. در این آیه پیامبر مشخص نمی کنند که چه کسی برحق و چه کسی ناحق است. بنابراین دو طرف بحث را، در یک تراز مساوی قرار می دهد. نگاه، بالا به پایین نیست. این یک نگاه احترام آمیز به کرامت ذاتی انسان است. با این حرمت نهادن است که می توان باب گفتگو را باز کرد. با نگاه از بالا به پایین گفتگو شکل نمی گیرد.
وی ادامه داد: ممکن است که برخی گزارش‌ها را داشته باشیم که خلاف این مطلب را برساند که اینها باید با دقت مورد بررسی قرار بگیرد؛ چرا که ممکن است افزوده‌های روات باشد. عمل امام رضا علیه السلام و سخنان ایشان نشان می دهند که حضرت با صداقت و حرمت نهادن بر طرف مقابل، وارد گفتگو می شوند.
افراد مقابل امام رضا (ع) در گفتگو، آزادی داشتند
دکتر جاودان گفت: افرادی که در جلسه حاضر می شوند آزادی گفتگو دارند و آزادند که از باورها و آموزه‌های خود دفاع کنند. محدودیتی در این گزارش‌ها دیده نمی شود. امام رضا علیه السلام شاخص‌ترین فرد در میان مسلمانان بودند و از طرف دیگر به لحاظ سیاسی ولی عهد بودند. این دوره به «عصر الذهبی» معروف است. دوران طلایی است که فضا برای مناظره باز است. شخصیت‌ها و جریانهای مختلف از خراسان تا بغداد حضور دارند. زمان بحث‌های کاملا جدی و واقعی است. افراد هرچه در توان داشتند از لحاظ علمی رو می کردند.
وی درباره انگیزه شکل گیری این گفتگوها افزود: البته شاید هدف مامون از تشکیل جلسات بزرگ و سنگین علمی این بود که امام در برابر دانشمندان ادیان دیگر نتواند از تعالیم اسلامی دفاع کند و جایگاه حضرت کوچک و سبک شود. اما در هر صورت این گفتگوها در یک عصر طلایی شکل می گیرد.
امام رضا (ع) در گفتگو از مشترکات مورد پذیرش طرف مقابل استفاده می کرد
این استاد دانشگاه در ادامه تبیین سیره امام رضا علیه السلام در گفتگو با پیروان سایر ادیان و مذاهب گفت: حضرت سعی می کرد که با پیروان ادیان و مذاهب بر اساس مشترکات به گفتگو بپردازند. وقتی که با یک مسیحی گفتگو می کنند از انجیل و تورات استدلال آورده و به مطالب کتابهای مقدس استناد می‌کنند. از دیدگاه های علماء مسیحی و آراء بزرگان و افراد مرجع در مسیحیت استفاده می کنند.
وی افزود: حضرت در این گفتگوها بسیار بر روی استدلال‌های عقلی متمرکز هستند. سعی می کردند با استناد به کتابهای مقدس نشان دهند که توحید به چه معنا است. موضوع معجزات حضرت مسیح و زنده کردن مردگان را در راستای توحید توضیح می دهند و نفی الوهیت از این موضوعات می کنند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: مرحوم صدوق از فردی به نام جاثلیق اسم می آورند که مامون امام رضا علیه السلام را به او معرفی می کند. جاثلیق می گوید من چگونه با فردی که به کتاب ما باور ندارد گفتگو کنم، حال آنکه من نیز قرآن را قبول ندارم. حضرت وقتی که وارد گفتگو می شوند کتب مقدس مسیحیت را مبنای گفتگوی خود قرار می دهند.
مناظرات امام رضا (ع) تبیین کننده باورهای شیعه است
دکتر جاودان گفت: مناظرات امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی نشان می دهد که این مناظرات اختصاص به سایر ادیان نداشته، بلکه حضرت گفتگوهایی را بر اساس همین رویکرد اخلاقی با پیروان سایر مذاهب اسلامی داشته اند. در این گفتگوها حضرت بیشتر به آیات قرآن و روایات نبوی که منبع مشترک بین شیعه و سنی است استدلال می کنند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: یکی از ویژگی های گفتگوهای امام رضا علیه السلام این بود که حضرت اجازه می دهند، طرف مقابل پرسش‌های خود را به خوبی تبیین کنند. یکی دیگر از ویژگی‌های حضرت این است که در گفتگوهای خود هم آموزه های مورد قبول شیعه را اثبات و هم آن را تبیین می کنند و عمق و ژرفای این باورها را نشان می دهند و باورها و برداشتهای نادرست را تخطئه می کنند.