استاد سروش محلاتی تبیین کرد: چه کسانی به نَّفْس مُطْمَئِنَّه می رسند؟
آیت الله سروش محلاتی بیان کرد: انسان تا وقتی که نفسش برای خودش هست و احساس می کند که خودش صاحب اختیار خودش هست به نفس مطمئنه نمی رسد. اول نفست را به خدا بفروش. کسی که نفس را واگذار کرد، دغدغه نفس را از دست داده و به آرامش خاطر می رسد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، آیت الله سروش محلاتی در مراسمی که به یادبود شهید دکتر غلامعلی معتمدی و فرزندش دکتر امیر معتمدی برگزار شد، تصریح کرد: تصور بسیاری این است که انسان در حرکتی که در یک امتداد قرار دارد، به سوی حق تعالی در حال حرکت است. گمان می‌شود این حرکت به صورت یک خط مستقیم از نقطه الف به نقطه باء و از مبداء به مقصد می رسد و در این حرکت بخشی از مسافت مربوط به عالم قبل از دنیا و بخشی از آن مربوط به دنیا و بخش دیگر مربوط به پس از مرگ است.
وی افزود: از آیات الهی برداشت می‌شود که این سیر به صورت خط مستقیم نیست. بر اساس قرآن، حرکت از نقطه الف به باء و سپس از نقطه باء برگشت به نقطه الف است. یعنی انسان از نقطه‌ای حرکت می کند و سپس به همان نقطه بر می‌گردد. کلمه رجوع و بازگشت که در قرآن فراوان تکرار شده ماهیت و جهت گیری این حرکت را مشخص و نشان می دهد. مسیر زندگی یک رفت و برگشت است و این رفت با پایان زندگی دنیا پایان می یابد و امتداد ندارد. تعبیر رجوع با مشتقات مختلف آن در قرآن فراوان است؛
مثلا در آیه یازدهم سوره روم آمده است: اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. در آیه پنجاه و هفتم سوره عنکبوت آمده است: « کل نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ». در آیه ۲۸۱ سوره بقره آمده است:« وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ.». پس سمت و سوی حرکت بر اساس این آیات کاملا واضح است. اما چگونه این رجوع اتفاق می افتد؟ مگر می شود این جنینی که به کمال رسیده بار دیگر برگردد؟
خطاب‌های قرآن
آیت الله سروش محلاتی گفت: ما در عالم طبیعت زندگی می کنیم و با این رجوع از عالم طبیعت به عالمی که فراتر از این عالم است و به این عالم احاطه دارد برمی‌گردیم. از آنجا به زندگی در عالم طبیعت آمدیم و سپس زندگی در این عالم را رها کرده و به آن عالم قدس و پاکی بر می‌گردیم. اما این برگشت در همه انسانها یکسان نیست. همه باید عالم دنیا را رها کنند اما نوع برگشت و نحوه برگشت و اینکه فرد چگونه برمی‌گردد کاملا متفاوت است.
وی ادامه داد: در سوره مبارک فجر خطاب به برخی از انسانها آمده است: « یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی». خطاب‌های قرآن متفاوت است. گاهی خطاب‌ها برای همه انسانها و گاهی برای اهل ایمان و گاهی برای شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. غیر از این خطاب‌های شناخته شده، یک خطاب استثنائی داریم که خطاب به فرد است و آن فرد شخص پیامبر نیست. خطاب سوره فجر همین خطاب است.
در اینجا خطاب به نفس مطمئنه است. بقیه خطاب‌ها در قرآن کریم معمولا مشتمل بر یک حکم و خطاب به مومنین است که باید وظیفه ای را انجام دهند، اما این خطاب تکلیفی را برای نفس مطمئنه مشخص نمی کند و جنبه تکوینی دارد. با این خطاب انسان مومن که دارای نفس مطمئنه است از زندگی در عالم طبیعت خارج شده و به یک عالم دیگری که برای ما شناخته شده نیست وارد می شود.
این استاد دروس خارج حوزه علمیه قم گفت: در روایتی که برقی در محاسن به نقل از امام صادق علیه السلام آورده آمده است که ملک الموت از انسانها قبض روح می کند، ولی « أمّا المؤمنُ فما یُحِسُّ بخُروجِها»؛ یعنی انسان‌های با ایمان اصلا احساس جدا شدن جان از بدن را ندارد. استشهاد امام به آیه سوره فجر است. این ندا وقتی که از آن سمت اتفاق می افتد، جان مشتاق به حرکت درآمده و از عالم طبیعت به راحتی کوچ می کند؛ مانند پرنده محدود شده در قفسی که با باز شدن در، پرواز می‌کند. اینجا خدا از بنده و بنده از خدا خشنود است. همه رجوع دارند اما این رجوع اختصاصی برای کسی است که نفس مطمئنه داشته باشد.
تفسیر امام خمینی(ره) از نفس مطمئنه
آیت الله سروش محلاتی در ادامه به چیستی نفس مطمئنه پرداخت و گفت: در اسفندماه سال ۵۹ که مجلس شکل گرفت، نمایندگان مجلس به محضر امام رسیدند. امام در آن ملاقات این آیه شریفه سوره فجر را منتشر کردند. بیان امام، یکی از بهترین بیان‌هایی است که راجع به این آیه بیان شده است. امام می گوید نفس مطمئنه یعنی نفسی که هیچ خواهشی ندارد. یعنی اینطور نیست که فرد به هرکجا برسد بگوید کم است. تمام عالم را هم که یک لقمه کنند و به او بدهند خواهشش غیر از این است. این فرد در تکاپو است و بیشتر و بیشتر را می خواهد.
وی ادامه داد: نفس انسان وقتی به اطمینان می رسد که مطمئن می شود که به کمال مطلق برسد و کمال مطلق وقتی است که او باشد و غیر او در کار نباشد. توجه به عالم غیر و عالم ماده نداشته باشد. آن وقت این نفس مورد خطاب واقع می شود که ای نفس مطئمنه ارجعی.
وی تصریح کرد: منزلت واقعی که برای شهید وجود دارد همین است. در روایات آمده که سوره والفجر را در نماز صبح بخوانید که این سوره، سوره امام حسین و اصحاب امام حسین علیهم السلام است. همین قمست و همین آیه این سوره با امام رابطه دارد. اینها همان کسانی هستند که صاحب نفس مطمئنه هستند. فریبکارانه است که انسان در حرص و ولع برای پست و مقام باشد، اما خود را دارای نفس مطمئنه جا بزند. این حقیقت، برای شهداء که همه چیز را در راه خدا داده اند صدق می‌کند. آنها نشان داده‌اند که هیچ تعلقی ندارند.
آیت الله سروش محلاتی گفت: شهید مطهری از آرامشی که در نفس تحقق پیدا می کند، به آزادی تعبیر می‌کند. تعلقات که قیچی شود، انسان آزاد شده و انسان آزاد است که به این مقامات می رسد. کسی که به چنین مقامی رسید، بر اساس فرموده امام صادق علیه السلام، چشم باز کرده و خود را در عالمی دیگر می بیند.
باید برای دریافت خطاب ارجعی تمرین داشت
این استاد حوزه علمیه افزود: البته خطاب «یا ایتها النفس المطمئنه» یک مرتبه نمی آید و فرد باید از قبل برای دریافت آن تمرین داشته باشد. مرحوم علامه مجلسی در «عین الحیات» وقتی مساله نماز و واژه «حی» در اذان را مطرح می کند، می فرماید فکر نکنید انسان مومن موقع نماز چنین دریافتی دارد، بلکه دائما این دعوت را برای اتصال با حق تعالی دریافت می کند و ذکر و ورد او این است که یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی.
مومن خود را در معرض این پیام قرار می دهد. کسی که می خواهد به سفر مهمی برود برای این سفر در ذهن خود روزشمار دارد و دائم روزها را می شمارد که چند روز تا پایان سفر مانده است. ارجعی در ذهن انسان مومن تکرار دارد، تا این فرد در دنیا ریشه پیدا نکند. فرد مومن به خود «ارجعی» می گوید تا زمانی که آخرین پیام از پروردگار برسد.
وی ادامه داد: شیخ بهایی در کشکول خود می گوید برخی از اصحاب معرفت شنیدند که قاری قرآنی این آیه را با صدای خوش خویش تکرار می کند. این شخص عارف به خودش خطاب کرد که چرا نشسته ای؟ به قاری گفت تکرار کن. شیخ می گوید این خطاب ارجعی باعث شد این فرد دارای نفس متسعد، با همین آیه جان داد.
واقعیتها کم کم دارد به شکل افسانه در می آید
آیت الله سروش محلاتی گفت: علماء و اهل معرفت چگونه بودند ؟ وقتی که واژه علماء را به کار می برم، از خودم و از لباس خودم و از شما مردم شرمنده هستم. در گذشته از واژه عالم، چه شخصیتها و بزرگانی به ذهن انسان خطور می کرد؟ حضرت علی علیه السلام از آن افراد به عالم ربانی تعبیر می کردند که حتی نگاه به در خانه عالمان ربانی هم عبادت بود و اجر داشت. ولی ما این منزل را امروزه تنزل دادیم و امروزه باید در قصه ها بخوانیم که بزرگی مانند شیخ علی محمدبروجردی چه کسی بوده و از چه زهد و صفای باطنی برخوردار بوده است. واقعیتها کم کم دارد به شکل افسانه در می آید.
وی افزود: ملا علی نوری می گوید برای اینکه بفهمیم نفس مطمئنه چیست دو آیه را باید در کنار هم قرار دهیم تا یکی دیگری را تفسیر کند. آیه اول، آیه ۱۱۱ سوره توبه است که در آن خداوند می فرماید: إِنَّ اللَّهَ اشتَرىٰ مِنَ المُؤمِنینَ أَنفُسَهُم وَأَموالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّهَ. آیه دوم نیز همین آیه سوره فجر است. انسان تا وقتی که نفسش برای خودش هست و احساس می کند که خودش صاحب اختیار خودش هست به نفس مطمئنه نمی رسد. اول نفست را به خدا بفروش. کسی که نفس را واگذار کرد، دغدغه نفس را از دست داده و به آرامش خاطر می رسد.
این استاد دروس خارج حوزه علمیه قم گفت: همه انسانها به سوی خدا رجوع می کنند. اما بین اینکه انسان به کدام یک از اسماء الهی برگردد فرق است. انسانی ممکن است به اسم شدید العقاب برگردد و ممکن است فردی به خداوند منتقم برگردد و فردی ممکن است به خود خدا برگردد و اسامی نیز برای او واسطه نیستند. روی سنگ قبر علامه به عربی نوشته است که او به جنت ذات رسیده است.
در پایان خاطرنشان کرد: امام خمینی می گوید برخی بنده صالح هستند، برخی عبادالله هستند اما اینجا از عبادالله و عباد الصالحین حرف نمی زند. از «عبادی» سخن می گوید. یعنی اینها فقط به من نسبت دارند. اگر کسی به این مرحله رسیده نتیجه آن «فدخلی جنتی» است. جنتی نیز از نظر امام غیر از جنات تجری من تحت الانهار است. آن باغ و بهشت برای مومنان است. بین جنات با الجنه و جنتی فرق است.