جماعت اسماعیل آقا ترکیه در پیچ بزرگ تاریخی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، روز جمعه با حضور صدها هزار نفر از پیروان جماعت اسماعیل آقا و دوستداران شیخ آن، شیخ محمود اوستاعثمان‌اوغلو که بانام شیخ محمود افندی شناخته می‌شد تشییع‌جنازه شد. در این تشییع‌جنازه علاوه بر اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه دهها تن از مقامات دولتی و سیاسی نیز حضور داشتند و اردوغان شخصاً زیر تابوت وی قرار گرفت.

اگر ادعا کنیم که با مرگ محمود افندی عملاً یک‌فصل مهم در تاریخ نقش‌بندی گری در تاریخ معاصر ترکیه به پایان رسید و مرحله نوینی از تاریخ نقش‌بندی در این کشور آغاز شد ادعای گزافی نخواهد بود. اگرچه جماعت اسماعیل آقا تنها نماینده جریان نقش‌بندی تاریخی در جامعه ترکیه نیست و جماعت‌هایی مانند منزل و ارن کوی و اسکندرپاشا نیز هرکدام به‌عنوان جناح‌ها و شاخه‌های مختلفی از جریان نقش‌بندی درصحنه ترکیه حضور دارند اما جماعت اسماعیل آقا به دلایلی که در ادامه اشاره خواهد شد از اهمیتی فراوان برخوردار است و در مقایسه با دیگر طریقت‌ها این طریقت به‌عنوان نماینده نقشبندیه در ترکیه شناخته می‌شود.

این طریقت هم از منظر روابط با حاکمیت در طول دوره جمهوریت، هم از منظر نوع روابط با حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان و هم از منظر تأثیراتی که در بدنه اجتماعی توده دین‌دار ترکیه دارد از اهمیت بالایی برخوردار است.

نام جماعت

نام جماعت برگرفته از نام مسجدی است که از سوی بزرگان جماعت احیا شد و تبدیل به مرکزی برای فعالیت های این جماعت شد. مسجد اسماعیل آقا که از سوی یکی از شیخ الاسلام‌های عثمانی تاسیس شده بود در دوران جمهوری در وضعیت مخروبه ای به سر میبرد که نهایتا بر اساس آنچه که در میان اعضای جماعت مشهور است بر اساس رویایی که یکی از بزرگان جماعت میبند اقدام به بازسازی و احیاء این مسجد گرفته می‌شود و پس از آن با تمرکزی که فعالیت‌های تبلیغی جماعت در این مکان داشت این جماعت نقشبندی خالدی با نام جماعت اسماعیل آقا شناخته می‌شود. این جماعت اگرچه همچنان با نام مسجد نخستین خود شناخته می‌شود اما اکنون دیگر محدود به یک مسجد نیست و دهها مسجد در استانبول و سراسر ترکیه دارد و دهها حوزه علمیه و مرکز تبلیغی متعلق به این جماعت با مرکزیت استانبول در سراسر ترکیه در حال فعالیت هستند.

تاثیرات بر توده دیندار

اگر به استانبول سفر کرده باشید و خصوصا در حوالی مسجد فاتح قدم زده باشید قطعا با مردانی که با شلوارهایی خاص، جبه (مانند عبای روحانیون ایرانی) و کلاهی با عمامه‌ای پیچیده شده بر دور آن  با ریش‌هایی طولانی‌تر از حد متعارف روبرو شده‌اید. همچنین زنانی چادری که اگرچه از پوشیه استفاده نمی‌کنند اما صرفا قرص صورتشان نمایان است و بقیه بدن به طرز کاملا اسلامی با چادری سیاه پوشیده شده است. این سبک پوشش اختصاص به بزرگسالان ندارد و قطعا با کودکان و نوجوانانی که مانند پدر و یا مادر خود لباس پوشیده‌اند نیز مواجه خواهید شد که همه اینها اصلی ترین و نمایان ترین نماد جماعت اسماعیل آقا است.

یکی از مهمترین ممیزات این جماعت از دیگر جماعت های طریقتی و دینی تمایز در لباس و سبک زندگی آنها است. اگرچه در برخی موارد دیگر طریقت‌ها نیز گاه از نمادهایی برای معرفی خود و یا شناسایی همدیگر استفاده می‌کنند اما هیچ کدام تا این حد بارز نیست و جماعت اسماعیل آقا یکی از استثنائاتی است که در فضای دینی ترکیه در این زمینه وجود دارد. بر اساس آنچه مشهور است آنها حتی الامکان از حضور دخترانشان در مدارس عادی دولتی خودداری کرده و تلاش می‌کنند تا آموزش های لازم را در مدارس خود به آنها بدهند. همین وضعیت تا حد ممکن در مورد پسران نیز حاکم است. اگرچه از این منظر جماعت اسماعیل آقا جماعتی متمایز است و خود را تافته جدابافته ای از بدنه دینی مردم عادی به شمار می آورد اما از این منظر که این جماعت یکی از مهمترین طیف‌های تبلیغی در کشور است، بخش مهمی از فهم دینی توده عامه مردم نیز متاثر از این جماعت است. یعنی در واقع چندین برابر تعداد صدها هزار نفری اعضا رسمی جماعت که ملبس به لباس خاص جماعت و مراعات کننده سبک خاص زندگی این جماعت هستند شهروندان عادی وجود دارند که پای منبر علمای این جماعت نشسته و معارف دینی خود را از این جماعت دریافت می‌کنند. اگر مراکز استفائات و پاسخگویی به سوالات دینی و اخلاقی را که این جماعت راه اندازی کرده را نیز در نظر بگیریم می‌بینیم که این جماعت دارای طیفی میلیونی از مخاطبین در جامعه ترکیه است.

با توجه به این که جماعت بنای کار خود را بر تبلیغ آشکار و فراگیر گذاشته است، تبیلغ مبلغ نیز یکی از ویژگی‌ها و راهبردهای اصلی این جماعت است. در همین راستا نیز تاسیس مدارس علمیه با هدف تربیت مبلغ و علم دینی از ویژگی‌های خاص این جماعت به شمار می رود.  این جماعت جز معدود جماعت های استانبول نشینی است که توجه خود را معطوف به دانشگاه‌ها و نهادهای مدرن نکرده بلکه بر تداوم سنت های قدیمی تحصیلی تاکید دارد.

نکته قابل توجه در این راهبرد جماعت عدم تبعیض میان مردان و زنان است به طوری که جماعت توانسته است با استفاده از سنت‌های خود هزاران نفر زن مبلغه نیز علاوه بر مردان تعلیم دهد. شیوه تربیت این مبلغین استفاده از هسته‌های تعلیمی است که با عنوان «خانه مدرسه» شناخته میشود. در این شیوه طلاب در خانه‌هایی که از چند نفر محدود تا بعضا ۲۰-۳۰ نفر را شامل میشود حاضر شده در آنجا تحت نظارت و تربیت یک استاد قرار میگیرند و طی یک سلسله مراتبی در عرض ۳ تا ۵ سال در علوم مرسوم اسلامی اعم از ادبیات عرب، حدیث، تاریخ و سیره، تفسیر و کلام تحصیل میکنند. پس از این مرحله در صورتی که فرد متمایل باشد میتواند تحصیلات خود را در سطح بالاتری در حوزه های علمیه ای که به صورت متمرکزتر و عیان تر و با اساتید سرشناس‌تری در حال فعالیت هستند حاضر شده و به ادامه تحصیل بپردازد.

جماعت اسماعیل آقا هم از منظر حوزه تبلیغی خود و هم از منظر تربیت نیروی مداومی که در نتیجه سازوکارهای ایجاد شده فراهم آورده است تاثیر بسیار بالایی در شکل گیری ذهنیت دینی و هویت سنی – طریقتی جامعه متدینین ترکیه داشته است.

در همین راستا باید مبارزه با وهابیت را یکی از ثمره های تبلیغی این جماعت دانست. با توجه به زیربنای طریقتی این جریان، رهبران فکری آن مقاومت بالایی در برابر جریان وهابی از خود نشان داده و نقش عمده ای در عدم ترویج اندیشه‌های تکفیری و وهابی در جامعه ترکیه داشته‌اند. اما از سوی دیگر با توجه به تعصب و تاکیدی که بر هویت سنی با قرائت خاص خود دارند در مقابل تشیع نیز مقاومت بالایی از خود نشان داده و همواره شیعیان را یکی از مهمترین انحراف‌ها در جهان اسلام و تمام فتن موجود می‌دانند.

باید یادآوری کرد که مخالفت با تشیع به معنای بی احترامی و یا حتی عدم توجه به اهل بیت نیست و آنان معتقدند که شیعیان فهمی منحرفانه از اهل بیت ارائه کرده‌اند و حتی برخی از شیوخ این جماعت نسبت به بی توجهی عامی که در میان اهل سنت نسبت به ائمه اهل بیت وجود دارد انتقاد کرده‌اند (در موردی از این که چرا اهل سنت نام فرزندان خود را رضا و علیرضا نمی‌گذارند و این فقط شیعیان هستند که امام رضا را تصاحب کرده‌اند انتقاد کرده‌اند.). این تعصب بر قرائت خاص خود از دین باعث درگیری های فراوان میان این جماعت با فضای الهیات آکادمیک ترکیه شده است. موارد متعددی از حملات رسانه ای بزرگان این جماعت به اساتید سرشناس الهیات در ترکیه را میتوان مشاهده کرد که در برخی موارد حتی منجر به کناره گیری آن اساتید از تدریس در دانشگاه ها شده است. در واقع این جماعت به مانند دیگر جماعت‌های دینی سنتی خود را نگهبان شریعت می‌داند و مقاومت در برابر هرگونه انحراف عقیدتی و عملی را در شمار رسالت‌های بنیادین خود میداند و از این رو جنبه ستیزه گرانه قابل توجهی دارند.

از دیگر ویژگی های این جماعت که البته انتقادات فراوانی را نیز به همراه داشت پول سازی از اعتقادات پیروان است. به طوری که فروش کفن مانع از عذاب و یا مواردی از این دست هم مایه مضحکه مخالفان دینداری و هم مایه انتقاد متدینین شد. از سوی دیگر نگاه‌های متقدسانه‌ای که به بزرگان طریقت دارند و نیز مسائلی همچون تبرک و زیارت از دیگر مسائل انتقادی دیگر جریان های فکری علیه این جماعت است.

به عبارت دیگر این جماعت در حالی که از سویی نماد تحجر و فهم مبتدیانه از دین است، در عین حال تبدیل به نماد تحرک و تبلیغ نیز شده است. بسیاری از اعضای آن با حرکت در خیابان‌ها به امر به معروف و نهی از منکر نیز می‌پردازند که این شیوه تبلیغی آنها بدون هیچ گونه درگیری فیزیکی و یا حتی لفظی مدلی قابل توجه در دعوت و تبلیغ است.

رابطه با سیاست

طریقت ها و جماعات دینی در ترکیه همواره خود را امری فراسیاسی دانسته‌اند اما با این وجود ارتباط تنگاتنگ آنها با سیاست و حاکمیت نیز امر پنهانی نیست. جماعت اسماعیل آقا نیز مستثنی از این امر نیست اما در مقایسه با دیگر طریقت‌ها از شیوه‌های خاص خود برخوردار است.

نخستین ویژگی این جریان عدم تشکیلات سازی در درون دولت است. در حالی که دیگر طریقت‌ها و جماعات دینی مانند جریان گولن و یا اکنون جماعت منزل که به شدت در حال تشکیلات سازی در درون حاکمیت است، شهوت بالایی در دسترسی به قدرت و ثروت حاکمیتی از خود نشان داده اند و می‌دهند اما این جماعت حداقل آنچنان که در ظاهر به چشم می آید هیچ تلاشی برای تشکیلات سازی در درون حاکمیت نکرده و تلاش کرده است طیف طبقه متوسط و خصوصا اصناف و کسبه را به عنوان اصلی ترین پایگاه اجتماعی خود حفظ کند. از این رو این جماعت از کارنامه روشن تری در مقایسه با دیگر جماعت ها برخوردار است. اما این به معنای عدم وجود رابطه میان این جماعت با سیاست و حاکمیت نیست.

برخی معقتدند که حضور انبوه این جماعت در محله چهارشنبه منطقه فاتح که مشرف به محله بالات که محله سنتی رومیان و محل پاتریکخانه رومی فنر است حضوری برنامه ریزی شده از سوی حاکمیت بوده است که در دهه های ۶۰ و ۷۰ با هدف مقابله با شورش‌ها و خرابکاری‌های احتمالی رومیان و با هدف ارعاب آنان در آن منطقه انجام شده است. اکنون نیز مشهور میان سیاسیون و فعالین حوزه های دینی ارتباط این جماعت با سازمان اطلاعات ترکیه است. به طوری که حملات گاه و بی گاه مبلغین این جماعت به ایران و یا برخی جریانات سیاسی در داخل کشور آنچنان که مشهور است در هماهنگی با سازمان میت و برای هماهنگی سازی افکار عمومی انجام می‌شود.

اما این رابطه با حاکمیت در حوزه رابطه با دولت مستقر نیز بروز و ظهور فراوانی دارد. اگرچه شیوخ این جماعت همواره تلاش کرده‌اند تا خود را مستقل از حزب حاکم نشان دهند و حتی در مواردی از انتقاد به حزب حاکم نیز خودداری نکرده اند اما ارتباط تنگاتنگ آنان با شخص اردوغان و حزب حاکم و بهره مندی آنها از رانت های اقتصادی و اجتماعی مختلفی که حاکمیت در اختیاز آنها میگذارد امر پنهانی نیست. اوج همراهی با حزب حاکم را می توان در شب انتخابات سال ۲۰۱۸ دید که اردوغان به همراه خانواده اش در اقدامی بی سابقه به زبارت شیخ این جماعت رفته التماس دعا کرد که انتشار تصاویر این دیدار در آن شرایط به معنای تایید جماعت بر اردوغان و همراهی بدنه جماعت با انتخابات شکننده ۲۰۱۸ بود.

آینده جماعت

آینده جماعت از دو منظر مستعد تحول است. یک از منظر فقدان شیخ اعظم خود که فضا را برای انشعاب و اختلافات داخلی فراهم آورده است و دوم از منظر ریسک بالای تغییر سیاسی در کشور که در یک سال آینده میتواند رخ دهد. هر دو مساله به معنای تحول در زیست این جماعت است و می‌تواند تاریخ آن و تاریخ طریقت نقشبندی در ترکیه را متحول کند. فارغ از اینکه جماعت اسماعیل آقا در پیش روی خود چه مسیری را ادامه خواهد داد اما مساله مسلم این است که این جماعت در حال گذر از یک پیچ بزرگ تاریخی است.

رقابت های درون ساختاری در خود جماعت از مدتها پیش آغاز شده است و اگرچه محمد افندی علی الظاهر در قید حیات بود اما به دلیل بیماری اش اداره امور جماعت به دست شاگردان و حلقه حواریون او بود که در این سالها موارد متعددی از چند پارگی در میان این حلقه به چشم آمده است و اکنون پس از فقدان شیخ اعظم احتمال این که جماعت به چند گروه تقسیم شود وجود دارد. جبه‌لی احمد از جمله افرادی است که بیشترین احتمال انشعاب او از بدنه اصلی جماعت به چشم می‌آید.

در حوزه سیاسی نیز به نظر می‌رسد در حالی که گروهی همچنان به اردوغان وفادار خواهند بود اما گروهی به سمت عبور از او حرکت کرده و با توجه به احتمالات نتایج انتخابات در پی گسترش شبکه ارتباطی جماعت با دیگر گروه‌های سیاسی خواهند بود.