ویژگی‌های کتاب‌های دینی شهید بهشتی؛ از اتقان علمی تا نظم منطقی
حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی بیان کرد:
حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی ضمن اشاره به چهار مرحله فعالیت شهید بهشتی در حوزه تعلیم و تربیت دینی، به برخی از ویژگی‌هایی که آثار تالیفی او را از دیگر آثار متمایز می‌کند تصریح کرد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نشست علمی با موضوع «شهید بهشتی و تدوین کتاب‌های دینی» ۱۴ تیرماه با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی، پژوهشگر و استاد درس خارج حوزه قم، برگزار شد که گزیده مباحث آن را در ادامه می‌خوانید؛
موضوع بحث ما موضوع گسترده‌ای است و در یک جلسه نمی‌توان به تمام ابعاد و جوانب آن پرداخت ولی به مقداری که میسور است نکاتی عرض می‌کنم. کسانی که با فعالیت‌های فکری و فرهنگی آیت‌الله بهشتی آشنا باشند می‌دانند یکی از مهمترین دغدغه‌های آقای بهشتی موضوع آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت بوده است. در چهار دهه اخیر ما کمتر به این جنبه مهم و اساسی پرداختیم و آن را تبیین کردیم.
اگر بخواهیم نقش شهید بهشتی را در این موضوع تبیین کنیم می‌توانیم چند مرحله برای فعالیت‌های ایشان ترسیم کنیم. مرحله اول زمانی است که ایشان در قم حضور دارند و برای اولین‌بار در مدرسه‌ای که در قم تاسیس شده بود وارد فعالیت آموزش و پرورش می‌شوند. این یک مرحله، که هم تدریس داشتند و هم کار مدیریت دبیرستان را بر عهده داشتند. پس از آنکه مجبور شدند قم را ترک کنند و به تهران آمدند، یکسال در دبیرستان کمال در نارمک تدریس کردند.
در مرحله دوم، بعد از اینکه از آلمان به ایران برگشتند وارد فعالیت برای تدوین کتاب‌های دینی در آموزش و پرورش شدند. در این مرحله مسئله تدوین کتاب‌های دینی مورد توجه قرار گرفت که بعدا در این مورد بیشتر صحبت خواهیم کرد. فعالیت سوم ایشان در حوزه تعلیم و تربیت دینی، اقداماتی است که برای تربیت مربیان و آموزگاران به خصوص در حوزه مسائل دینی داشتند. این کاری غیر از مسئله تدوین کتاب‌های درسی است.
در همین رابطه ایشان یک بحثی تحت عنوان وحی و خاتمیت دارند که شامل چند جلسه است. بحث دیگری در مورد رابطه علم و عقل و وحی دارند. بحث دیگری درباره مسئله اعجاز برای دبیران ارائه کردند. بحث دیگری درباره آزادی و شخصیت دارند که در سمینار تربیتی معلمان مدارس اسلامی ارائه کردند. این مباحث به چاپ رسیده است. این محور سوم فعالیت‌های ایشان در رابطه با مباحث آموزش و پروش است. محور چهارم فعالیت‌های ایشان تبیین مسائل تربیتی است، غیر از مباحثی که در کتاب‌های تعلیمات دینی آمده و جنبه آموزشی دارد.
ما مباحثی را با این رویکرد از شهید بهشتی داریم. عنوان یک بحث آن؛ نقش آزادی در تربیت کودکان است، یک بحث تحت عنوان تضاد دو نسل، یک بحث تحت عنوان آموزش و پرورش فکری کودکان، بحث دیگری تحت عنوان تفریح از نظر اسلام. مجموعا اگر این چهار محور را در کنار هم قرار دهیم به این نتیجه می‌رسیم که شهید بهشتی یکی از فعال‌ترین اندیشمندان و متفکرین اسلامی در مورد آموزش و پروش و مباحث دینی است و ما کمتر کسی را می‌شناسیم که با این انگیزه و با این جدیت به این مباحث پرداخته باشد.
کتاب‌هایی ناظر به پرسش دانش آموزان
در کشور ما کتاب‌های دینی زیاد تالیف شده است، کتاب‌های درسی دینی در سطح مدارس هم کم تالیف نشده است، ولی کاری که شهید بهشتی انجام دادند انصافا کار ارزشمند و برجسته‌ای است. اینکه آن را کار برجسته‌ای می‌دانم به دلیل ویژگی‌هایی است که در این کتاب هست. باید برخی از این ویژگی‌ها را توضیح دهم.
امتیاز اولی که در این کتاب‌ها دیده می‌شود این است که ناظر به سوالات دانشآموزان و ناظر به مسائل فکری زمانه است. آقای بهشتی اهتمام دارد بحثی که ارائه می‌کند ناظر به چیزی باشد که دانشآموزان می‌پرسند. علاوه بر اینکه او مستقیما با این نسل ارتباط دارد، از شبکه معلمان استفاده می‌کند و این شبکه را به کار می‌گیرد و از آنها می‌خواهد که شما پرسش‌های دانشآموزان را تدوین کنید تا ما بر اساس دغدغه‌های ذهنی دانشآموزان برای آنها متن درسی بنویسیم.
بنابراین این متن‌ها متن‌های فرضی و ذهنی نیست. هیچ بحثی در این کتاب‌ها بر حسب اتفاق و تصادف نبوده و سعی شده بر اساس پرسش‌ها تدوین شود. این امتیاز اول کتاب است. قهرا الآن پنجاه سال از تدوین این کتاب گذشته و در طول این پنجاه سال، پرسش‌های این نسل کاملا تغییر کرده است. لذا نمی‌توانیم توقع داشته باشیم این کتاب همه پرسش‌های دانشآموزان امروز را پاسخ دهد ولی این روش به ما کمک می‌کند اکنون هم بر اساس همین شیوه کار تدوین صورت بگیرد.
اتقان علمی و تحقیقی
ویژگی دومی که وجود دارد این است؛ این مباحثی که شهید بهشتی دنبال کردند از اتقان علمی و از پایه‌های استوار تحقیقی برخودار است. این از سنخ مطالبی که گاه شخصی مانند بنده انتخاب می‌کنم و روی منبر برای مردم ارائه می‌کنم نیست بلکه چکیده سال‌ها تحقیق علمی شهید بهشتی در این کتاب‌ها تدوین شده است. گاه ما یک سطر یا دو سطر از کتاب ایشان را می‌خوانیم ولی این چند سطر حاصل ساعت‌ها تلاش تحقیقی در این زمینه است. مثلا بحثی در کتاب ایشان تحت عنوان آینده انسان وجود دارد و در آنجا اشاره شده حیات انسان در دنیا پایان نمی‌یابد و به همین مناسبت بحث بهشت مطرح شده است.
مرحوم شهید بهشتی به این نکته اشاره می‌کند که در مورد بهشت سه دیدگاه متفاوت وجود دارد، دیدگاهی که نعمت‌های بهشتی را فرامادی می‌داند و همه نعمت‌ها، معنوی تلقی می‌شود. دیدگاه دوم این است که نعمت‌های بهشتی جنبه‌های مادی هم دارد اما بهره‌های مادی با آنچه ما در دنیا شناختیم و تجربه می‌کنیم فاصله زیادی دارد. دیدگاه سوم این است بهره‌مندی‌ها از سنخ بهره‌مندی دنیوی ماست.
بعد ایشان تصریح می‌کنند قرآن بیش از شش هزار آیه دارد. حدود یک‌چهارم کل قرآن درباره معاد است. اگر بخواهیم معاد را بشناسیم باید این آیات را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم یعنی هزار و ششصد آیه را مطالعه کنیم. بعد ایشان به دبیران توصیه می‌کنند؛ از حدود این هزار و ششصد آیه، بیش از دویست آیه درباره بهشت است، شما آنها را مطالعه کنید. آن وقت می‌گویند من این هزار و ششصد آیه را جمع‌بندی کردم. ببینید کسی در موضوع معاد قلم به دست می‌گیرد و کتاب دینی برای دانشآموزان می‌نویسد و اکتفا نمی‌کند که دیگران در زمینه معاد چه گفته‌اند، بلکه خودش هزار و ششصد آیه را مطالعه و جمع‌بندی کرده است.
امتیاز سوم کتاب این است؛ مباحثی که در این کتاب‌های دینی مطرح شده دارای یک نظم منطقی و یک ساختار علمی است. مباحث پراکنده نیست که کشکول‌وار در کنار هم قرار گرفته باشد. در این کتاب محور بحث مشخص است و بحث کجا آغاز می‌شود و یک منظومه فکری چگونه شکل پیدا می‌کند و یکی از امتیازات این کتاب‌ها این است. متاسفانه این امتیاز در آثار اسلامی ما کمتر دیده می‌شود.