آیا «حج ابراهیمی» در عصر حاضر محقق می‌شود
حجت‌الاسلام حمید احمدی ضمن برشمردن ویژگی‌های حج ابراهیمی گفت: از جمله موانع تحقق حج، باورها و پندارهای نادرست و غفلت عالمان و اصحاب فرهنگ از تبیین صحیح این میراث جاودانه الهی است؛ حج را به کما برده‌ایم و به حداقل‌های آن بسنده و گاه از آن هم فروکاسته‌ایم.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، حجت‌الاسلام حمید احمدی، روحانی باتجربه کاروان‌های حج ابراهیمی و مدیر پیشین آموزش معاونت فرهنگی بعثه مقام معظم رهبری، ضمن بیان تأثیر مناسک حج ابراهیمی بر فرد و جامعه اسلامی به توصیف ویژگی‌های حج تمتع و شرایط تحقق آن پرداخت.
مشروح این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
حج تمتع در تعالیم دینی و قرآنی چه تعریف و ویژگی‌هایی دارد؟
حجی که در آموزه‌های اسلامی طراحی و بیان شده است و در اندیشه امام راحل و مقام معظم رهبری از آن به حج ابراهیمی یاد می‌شود، مختصات و ویژگی‌هایی دارد که آن را از سایر عبادات اسلامی برجسته و ممتاز ساخته و آن را عبادتی فاخر، بی‌بدیل و سنجه سایر عبادات و مناسک قرار داده است. بر همین اساس از حج به عنوان نشانه حیات اسلام و پرچم برافراشته دین یاد می‌شود.
مهمترین ویژگی و خصیصه حج در اسلام رمزآلود بودن آن است. هر پیامی که در قالب نماد و رمز قرار بگیرد در همان حال که پیچیده است، همه‌فهم هم خواهد بود. به همین دلیل حج در عین آنکه یک عمل عبادی است و باید دقیق و مو به مو مطابق خواست شریعت محقق شود، باطن و رموزی دارد که باید به آن توجه شود.
باطن و لایه‌های پیچیده حج از حرکت‌ها و اذکار در موقعیت‌ها و محیط‌های خاص درک می‌شود و همگی دارای یک روح و جهت یعنی توحید است. لذا طواف کعبه، مقام ابراهیم(ع)، حضور در مشاعر، رمی و … در همان حال که اعمالی ساده هستند، هر یک در محضر اهل معنا، حقیقت و نمادی از معناهایی هستند که هدف آن حاکمیت روح توحید و خدایی شدن بر حیات آدمی است.
لذا اولین و مهمترین ویژگی حج تمتع بسنده نکردن به ظواهر و گذر کردن از صورت (البته با حفظ دقیق صورت و انجام اعمال بر همان اساس که دستور داده شده است) و رسیدن به اسرار، باطن و لایه‌های مکنون این مناسک است که شارع متعال حج را با خصیصه (رمزآلود بودن) ابدی، همیشگی و جاودانه مهندسی کرده است.
جامعیت از دیگر خصائص حج است. حج یک عمل عبادی است و باید همه حرکات و اذکار آن از ابتدا تا پایان به قصد قرب به خداوند سبحان انجام پذیرد و در همان حال یک عمل اجتماعی و سیاسی است. به بیان امام راحل، حج ابعاد مختلف معنوی، اجتماعی و سیاسی دارد، ولی تحقق ابعاد سیاسی و اجتماعی حج بدون تحقق بُعد معنوی آن امکان‌پذیر نخواهد بود.
این همان ظرافت در نگاه و عرفان اسلامی است که درآمیختگی دین و دنیا را حتی در عبادت‌ها ایجاد کرده است و عبادات اسلامی در عین اینکه عبادت هستند و جنبه معنوی فردی دارند، تأمین‌کننده منافع و مصالح فرد و جامعه نیز هستند.
فردگرایی محض و گریز از جامعه و رها کردن عرصه مهم حیات اجتماعی آسیب بزرگی است که آن را استعمار و ایادی آن برای تهی کردن اسلام از محتوا با تفسیر و تبیین نادرست از معنویت بر اذهان جوامع اسلامی حاکم کرده‌اند. حج ابراهیمی پیام‌آور درآمیختگی و جامعیت عبادات اسلامی و بیان‌کننده آن است که سلامت اجتماع و سیاست اسلامی مبتنی بر معنویت توحیدی است. از این رو از حج به عنوان اسلام یاد و تعبیر می‌شود که حج بسان اسلام و قرآن است.
حج یک عمل عبادی است و باید همه حرکات و اذکار آن از ابتدا تا پایان به قصد قرب به خداوند سبحان انجام پذیرد و در همان حال یک عمل اجتماعی و سیاسی است. به بیان امام راحل، حج ابعاد مختلف معنوی، اجتماعی و سیاسی دارد، ولی تحقق ابعاد سیاسی و اجتماعی حج بدون تحقق بُعد معنوی آن امکان‌پذیر نخواهد بود.
ویژگی مهم دیگر حج ابراهیمی در اندیشه مقام معظم رهبری و علمای اسلامی این است که حج عرصه و ساحت تمرین زیست موحدانه است. حج انجام یک عمل عبادی صرف برای تصاحب بهشت و رفع سیاهی‌های زندگی گذشته نیست که این ابعاد هم در آن هست، چون توبه و بازگشت و جبران کاستی‌ها و ادای حقوق خلق و خالق در آن نهفته و نیز حج مقبول مشروط به تحقق و حصول این شرایط است، اما حج نگاه به جلو دارد و برای صلاح و سعادت اجتماع و گسترش سایه توحید با باور به آن و به اینکه در یک صحنه اسلام و پیام‌های انسانی و متعالی آن به نمایش گذاشته شود.
جامعه چه منفعتی از حج‌گزاری حاجیان می‌برد؟
حج زندگی بر مدار توحید است و بر دگرخواهی، دوری از تنازع و منفعت‌گرایی، مسئولیت‌پذیری، توجه به خودسازی، تواضع، فروتنی، خشوع، مراقبت و کنترل نفس، عمل و سلوک آدمی تأکید می‌کند. یعنی زندگی با یاد و نام خداوند بر محور اخلاق، رعایت حقوق دیگران، طهارت باطن و نیز دوری از تکبر و خودبرتربینی و امتیازطلبی و تفاخر قومی و نژادی و… برای یک مقصد متعالی که توحید و کسب رضای حق تعالی است. حج مانور و تمرین این زیست تلقی می‌شود تا جامعه اسلامی با حضور حاجیان از این فضائل اخلاقی و انسانی مشحون شود. این همان بهره‌ای است که جامعه از حضور حج‌گزاران و حج منتفع می‌شود.
حج مظهر جامعه توحیدی است که انسان‌ها در همان حال که مسئول کنش‌های خود هستند، چون در اجتماع زندگی می‌کنند در برابر جامعه و دیگران هم مسئول هستند؛ نه خود فراموش و تباه می‌شوند و نه جمع تحت منفعت‌طلبی فردی، صحنه تنازع قدرتمندان و مال‌اندوزان و جاه‌طلبان می‌شود. همه در حرکت و تکاپو هستند، اما نه برای چیرگی بیشتر بر منابع و منافع تا حیات و زیست بوم آدمی را تباه سازند، بلکه برای رسیدن به تعالی، خوبی و خیرخواهی و پاکی، چون خدا و توحید و قرب به او نشان تعالی و کمال است. میزان و سنجه هم آدمی و لذت معنوی واقعی اوست نه ادعا و قضاوت و سنجش دیگران.
امت اسلامی چه نفعی از حج گزاری حاجیان می‌برد؟
ویژگی حج، همگرایی و وحدت است. چون مقصد یکی و مبنا و اساس حرکت توحید است و منافع فردی و برتری طلبی‌ها و تفاخر نژادی و قومی و مذهبی در بین نیست و نباید باشد و با عنایت به اینکه اجتماع بزرگ انسانی به دعوت حق تعالی در مکان معین و در زمان و مجال مشخص با جهت و حتی شکل واحد انجام می‌گیرد، حاصل و خروجی آن اتحاد امت اسلامی است.
در اسلام وحدت پایدار بر الفت قلوب و قرابت هدف بنا شده است. حج مظهر تام این هم‌آوایی و همدلی‌ها و همگرایی‌هاست. انسان‌های منقطع از دنیا و تعلقات و امتیازات جعلی و اعتباری و دلبسته به توحید و پیامبر رحمت و حرکت در جهت واحد و داشتن فهم و درک واحد در کنار هم از سراسر عالم به خودآگاهی می‌رسند و به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی، اولین و مهمترین ثمره آن باز شدن چشم و دل به حقایق و کسب معرفت است؛ معرفت به توانایی‌ها، سرمایه‌های مادی و معنوی، گستره و گستردگی جغرافیا، جهان زیست مسلمانان و نیز الفت و انس و همدلی که آن را از این رهگذر تحصیل می‌کنند.
متأسفانه در ترسیم صحیح و جامع حج و تولید ادبیات و گفتمان هنرمندانه این فرهنگ رهایی‌بخش و امیدآفرین ناتوان بوده و کم‌کاری کرده‌ایم و بیشتر به صورت اعمال پرداخته و با صدا و تریبون بدخواهان از ترس از دست دادن منافع و گاه ظواهر یا توجیهات مصلحت‌جویانه قشری، گروهی و شخصی، حج را به کما برده‌ایم و به حداقل‌های آن بسنده و گاه از آن هم فروکاسته‌ایم.
از این رو حج احساس غرورانگیز تعلق به جهان زیست مسلمانان را در تمام مسلمانان از قومیت‌ها و نژادهای مختلف ایجاد می‌کند. احساس تعلق به انبوه مسلمانان جهان، احساس نزدیکی و الفت و محبت با آنها و پیوندهای قلبی با همه مسلمانان که موجب خوشحالی فرد فرد حج‌گزاران می‌شود و این همان عنصر مهم هویت‌ساز است که سخت بدان محتاجیم. هویت اسلامی و هویت تاریخی که سخت مورد هجمه استعمار و سلطه‌گران قرار گرفته و با جعل هویت‌های خودساخته نژادی و قومی به تکه‌تکه کردن امت اسلامی، ایجاد کینه و نفاق و تنازع و جنگ‌های داخلی، تعریف جعلی غیرت و نیز جابه‌جا کردن اولویت‌ها، مسلمانان را از دشمنان اصلی غافل کرده است.
هویت اسلامی ما در احساس تعلق داشتن به دریای مواج انسان‌های مؤمن و خداجو از ملیت‌های مختلف و احساس تعلق به تاریخ و مفاخر فرهنگ و عزت اسلامی است که این عناصر و مؤلفه‌ها در حج درخشان و برجسته نشئت می‌گیرد. تاریخ چند هزار ساله ما، که از ابراهیم خلیل احیاگر حج و تجدیدکننده بنای کعبه تا پیامبر اسلام و اولیای الهی بوده است، همگی صحنه‌های درخشان تاریخی این مناسک و ساحت الهی‌اند. از این رو دشمن با حاکم کردن جاهلان درصدد تخریب آثار اسلامی و تاریخی برآمده است تا همه تجلیات بارز تاریخی چند هزار ساله یک امت تهی شود و این احساس تعلق رخ ندهد.
حج چه تأثیری بر دشمنان اسلام باید بگذارد؟
حج با دشمن‌شناسی و نفی و طرد مظاهر شرک، کفر و ظلم همراه و نیز توجه به مظاهر و نمودهای امروزی دشمنانی است که مانع رشد و بالندگی هویت امت اسلامی هستند. از این رو دعوت به برائت از مشرکان در حج برجسته و پیام صریح خداوند در قرآن کریم است. اگر الفت قلبی و وحدت امت اسلامی در حد شعار و حرف بماند، خطری را متوجه جهانخواران و نظام سلطه نمی‌کند، اما حاجی‌ای که به اقتدار و سرمایه معنوی امت اسلامی پی برده و از مصائب و مشکلات جهان اسلام آگاهی یافته است، حضور و دست‌اندازی مشرکان و کفار بر بلاد اسلامی را برنمی‌تابد و باور به توانایی دارد و پیام‌آور مقاومت و ایستادگی خواهد بود.
این چیزی است که دشمن سخت از آن هراس داشته و تلاش کرده است که حتی در بازخوانی سیره و سنت نبوی و اصحاب و اولیای او حجی ساکن، بی‌روح و بی‌توجه به آلام مسلمین و جوامع بشری را ترسیم و ارائه کند و نیز منادیان حج را، که به منابع غنی اسلامی حرف و سخن خود را بنا نهاده‌اند، خارج از دین و مخالف روح حج معرفی کند.
یکی دیگر از ویژگی‌های حج اقتدارآفرین بودن آن است. امروزه اقتدار جوامع اسلامی به اقتدار معنوی یعنی خودباوری که بر بنیان‌های ایمان، هویت فردی، گروهی و جمعی استوار است، متکی هستند. ایمان به قدرت لایزال الهی و سرمایه با شور و نشاط انسانی و ایمان به درستی مسیر حقانیت مکتب و پیوندهای قلبی و عاطفی امت اسلامی در کنار معرفت و شناخت بالاترین و گسترده‌ترین اقتدار را برای حکومت‌ها و ملت‌ها فراهم می‌آورد. اگر حج با همه اجزا و عناصرش درست شناخته شود و تحقق یابد، تضمین‌کننده این مؤلفه و ویژگی مهم است که امروز جهان اسلام و امت اسلامی بیش از هر زمان بدان محتاج و سخت نیازمندند.
حج تا چه حد به اهداف متعالی خود دست یافته است؟
اگر مؤلفه‌های حج ابراهیمی به درستی تبیین و درک شود، با زیبایی‌های خیره‌کننده‌اش همه چشم‌ها و دل‌ها را متوجه این کانون توحید، رهایی، تعالی و پاکی می‌کند. لذا دشمن برای تحریف و تقلیل آن می‌کوشد و ما متأسفانه در ترسیم درست و جامع آن و تولید ادبیات و گفتمان هنرمندانه این فرهنگ رهایی‌بخش و امیدآفرین ناتوان بوده و کم‌کاری کرده‌ایم و بیشتر به صورت اعمال پرداخته و با صدا و تریبون بدخواهان از ترس از دست دادن منافع و گاه ظواهر یا توجیهات مصلحت‌جویانه قشری، گروهی و شخصی، حج را به کما برده‌ایم و به حداقل‌های آن بسنده و گاه از آن هم فروکاسته‌ایم.
بنابراین حج به عنوان یک عبادت فاخر و بیمانند با عناصر و مناظر خیره‌کننده از حرکت‌ها و رفتارها و کلمات و اذکار، سرود رهایی انسان متحیر است. بر همین اساس، گفته شده است مادامی که این ندا و ترنم به گوش برسد و این پرچم برپا باشد، دین خداوند یعنی صدای فلاح و رهایی، در جهان طنین‌انداز خواهد بود.
زائری که حاجی می‌شود چه مسئولیتی در قبال سایر مسلمانانی دارد که به حج مشرف نشده‌اند؟
هر مستفیض و بهره‌مندی از این چشمه فیاض سرمدی و شرکت‌کننده در این بزم ضیافت الهی باید کام، سخن، کنش و واکنش‌هایش را بر مدار این حرکت، یعنی توحید و زیست الهی، تنظیم و تعریف کند و خود را نماینده و نماد مکتب اسلام بداند. حاجی باید پیام‌آور دین، مرام، فرهنگ، هویت و سبک زیست اسلامی باشد و عطر حضورش در جامعه رایحه دلنشین و شامه‌نواز ملکوت و معنویت و نیز یاور مردم و در عرصه‌های اجتماعی فعال باشد.
موانع تحقق حج ابراهیمی چیست؟
باورها و پندارهای نادرست، غفلت عالمان و اصحاب فرهنگ از تبیین درست این میراث و تحفه جاودانه الهی، معرفی ناقص عبادات و ابعاد جامع آن، غفلت از ابعاد زیباشناختی و اجتماعی این عبادت جامع و بی‌نظیر، اکثر دولت‌های اسلامی که خود را حافظ منافع جهانخواران می‌دانند و نیز نظام سلطه که حج خاموش و بی‌تحرک و تحریف‌شده را می‌پسندد و ترویج می‌کند موانع تحقق حج ابراهیمی هستند.
کوتاهی دولت میزبان در فراهم کردن زمینه‌های ارتباط علما و اندیشمندان جهان اسلام برای اندیشه در معارف حج و نیز مسائل جهان اسلام از دیگر موانع تحقق حج ابراهیمی است، در حالی که تأمین امنیت و صیانت از جنبه‌های عبادی نباید ابعاد دیگر حج را قربانی کند و توأمان دیدن و برای همه این ابعاد تدبیر کردن و کنار هم نشاندن متعهدان و خیرخواهان امت اسلامی می‌تواند اقتدار و عزت کشور میزبان را به نمایش بگذارد و باعث ارتقای جایگاه سیاسی‌اش خواهد شد.
همچنین رسانه‌ها غایبانی جدی در عرصه حج هستند که بخشی به مدیریت آنها و بخشی به متولیان حج در کشورهای اسلامی و دولت میزبان و اصحاب رسانه برمی‌گردد. مدیران رسانه‌ها نتوانسته‌اند از سرمایه عظیم عشق و دلدادگی اهالی هنر و رسانه به شایستگی و همراه با تدبیر استفاده کنند. دولت‌ها هم فاقد هر نوع برنامه منسجم و جامع هستند. ابهام در تصویرگری و روایت صحیح از این رخداد بزرگ و فقدان حضور اندیشمندان ارتباطات، هنر و ادبیات گویای این ضعف است.
گاه از این زیبایی محیرالعقول و بهجت‌آفرین معنوی، که برای همه جذاب است، به چند گزارش از خدمات و تجمع‌های کوچک بسنده می‌شود و اوج شکوه نیایش و خاکساری و خشوع همراه با خلوت‌‌ها، سکوت‌‌ها و زمزمه‌های رمزآلود و ملکوتی نه دیده می‌شود و نه نما و نمودی در تصویرگری‌ها هست. اگر هنر اهل هنر به تصویر کشیدن جنبه‌های نامحسوس و قابل فهم کردن معقولات است، حج می‌تواند محل بروز هنر باشد و جای خبرگان هنری در این عرصه خالی است.