اثربخشی سلامت روان بر روابط عاطفی و فعالیت‌های معنوی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، بیست و پنجمین پیش نشست نخستین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با موضوع «تربیت معنوی، سلامت روان و چالش‌های پیش رو» با همکاری مشترک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» به میزبانی دانشگاه فردوسی مشهد با حضور احمد مروارید، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛ وحید ارشدی، عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی و سیده سلیل ضیائی، متخصص روانشناسی بالینی برگزار ‌شد.

در ابتدای این نشست احمد مروارید، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی از تأثیر سلامت روان در روابط عاطفی و فعالیت‌های معنوی سخن به میان آورد و اظهار کرد: انسان مطلوب دارای سلامت روان از دیدگاه دینی باید دو ویژگی تربیتی داشته باشد؛ اولین ویژگی ارتباط صحیح انسان با خالق و دومین ویژگی ارتباط صحیح انسان با خلق است. در رابطه انسان با خالق، ‌آیات و روایات فراوانی وجود دارد از جمله حدیث قدسی که خطاب به حضرت داود است در این حدیث قدسی آمده است: «أَوْحَى اَللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى إِلَى دَاوُدَ أَنَّهُ مَا اِعْتَصَمَ بِی عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَاک عَنْ نِیتِهِ ثُمَّ تَکیدُهُ اَلسَّمَاوَاتُ وَ اَلْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ إِلاَّ جَعَلْتُ لَهُ اَلْمَخْرَجَ مِنْ بَینِهِنَّ وَ مَا اِعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِک مِنْ نِیتِهِ إِلاَّ قَطَعْتُ أَسْبَابَ اَلسَّمَاوَاتِ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ أَسَخْتُ اَلْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ وَ لَمْ أُبَالِ فِی أَی وَادٍ تَهَالَک. خداوند تبارک و تعالى به حضرت داود علیه‌السلام وحى کرد که: هر یک از بندگانم با یأس از مخلوقاتم به من پناهنده شود من از نیتش این را می‌فهمم؛ و سپس همۀ آسمان‌ها و زمین و هر که در آن‌ها هست براى او توطئه کنند من برایش راه چاره‌ای براى نجات از دست آن‌ها فراهم خواهم کرد؛ و هر یک از بندگانم به دیگرى پناهنده شود در حالى که من بدانم قصدش همین است، همۀ وسایل و اسباب آسمان‌ها و زمین را از او می‌گیرم و او را سرگردان خواهم نمود و او را به حال خودش واگذارم و باکى ندارم که در کدام سرزمین نابود می‌شود.»

جایگاه ارتباط انسان با خلق خدا در متون دینی

این پژوهشگر و فعال در حوزه روان‌درمانی تحلیلی در ادامه به عنصر مهم دعا در ارتباط انسان با خالق اشاره کرد و گفت: چگونگی برقراری ارتباط با خداوند متعال در قالب دعا می‌تواند انسان را در مسیر دست یافتن به کمال و سعادت حقیقی رهنمون کند. عنصر مهم دیگری که در متون دینی به‌صورت فراوان و مکرر به آن اشاره شده است ارتباط انسان با خلق و یا دیگران است. در همین راستا امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) امام علی علیه‌السلام فرمودند: «خالِطُوا النّاسَ مُخالَطَهً إن مُتُّم مَعَها بَکَوا عَلَیکُم، وَ إن عِشتُم حَنُّوا إلَیکُم؛ با مردم آن‌چنان معاشرت کنید که اگر مردید برای شما اشک بریزند و اگر زنده ماندید با اشتیاق به سوی شما آیند.» یا امام علی (ع) فرمودند: «اُبذُل لِأخیکَ دَمَکَ وَ مالَکَ، وَ لِعَدُوِّکَ عَدلَکَ وَ اِنصافَکَ، وَ لِلعامَّهِ بِشرَکَ وَ إحسانَکَ؛ جان و مالت را فدای برادرت کن و عدل و انصاف را نثار دشمنت‌ساز و خوشرویی و احسانت را به عموم مردم ببخش».

استاد حوزه و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی افزود: متأسفانه امروز نوع ادبیات ارتباطی بین افراد جامعه در مسیر صحیحی قرار ندارد. برای مثال در زمان رانندگی شاهد بروز ادبیات نامناسب در بین افراد جامعه هستیم. ما باید نوع گفت‌وگو با یکدیگر را بیاموزیم و این گفت‌وگو کردن قطعاً با ادبیاتی که امروز مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد متفاوت است. زمانی که پدر و فرزند می‌خواهند برای انتخاب رشته تحصیلی فرزند گفت‌وگو کنند فرزند از علایق و روحیات خود سخن می‌گوید و پدر خانواده هم از تجربیات تحصیلی و کار خود سخن می‌گوید و باهم به یک جمع‌بندی دست پیدا می‌کنند این موضوع همان گفت‌وگو کردن اصولی و صحیح است. زمانی که در خانواده گفت‌وگوی صحیحی شکل گیرد قطعاً می‌توانیم امیدوار باشیم که آن خانواده در مسیر صحیحی قرارگرفته است.

مروارید در ادامه به لزوم توجه به گفت‌وگو در زندگی زوجین اشاره کرد و گفت: وقتی کدورتی میان زوجین شکل می‌گیرد اگر گفت‌وگوی صحیح شکل نگیرد مسلماً این گفت‌وگو نکردن سبب ایجاد اختلالات جدی در زوجین می‌شود. برای مثال زمانی که زوجین از موردی دلخوری پیدا می‌کنند باید بدون قهر کردن با زبانی مناسب از دلایل ناراحتی خود نسبت به اتفاق پیش‌آمده سخن به میان آورند و نباید با بهانه‌جویی سعی بر بروز احساس ناراحتی و خشم خود از مورد به وجود آمده داشته باشند. لذا بیان ناراحتی و گوش دادن به دلیل کار همسر در موارد اختلاف‌آفرین می‌تواند در قالب گفت‌وگو در آمده و این اتفاق می‌تواند خانواده را به سمت در مسیر صحیح تعاملی قرار دهد البته باید خاطرنشان کرد که برای عملیاتی کردن گفت‌وگوی صحیح میان اعضای خانواده باید تلاش و تمرین فراوانی توسط اعضای خانواده صورت گیرد.

رابطه انرژی روانی با گفت‌وگوی صحیح میان زوجین

این پژوهشگر و فعال در حوزه روان‌درمانی تحلیلی، انرژی روانی را مهم‌ترین عامل اثرگذار بر گفت‌وگوی صحیح میان زوجین و خانواده دانست و گفت: گفت‌وگو با همسر و فرزندان سبب مصرف انرژی روانی فرد می‌شود چراکه درک طرف مقابل و شنیدن فعال در عمل کار راحتی نیست و علاوه بر این استفاده از کلمات و جملات مناسب نیاز به صرف انرژی روانی فراوانی دارد. مؤلفه بسیار مهم دیگر در برقراری رابطه صحیح، هوش هیجانی است. منظور از هوش هیجانی مدیریت کردن هیجانات و احساسات فردی و بروز این هیجانات در رابطه است. مدیریت هوش هیجانی به سه عامل بسیار مهم «خودآگاهی»، «مدیریت هیجان» و «همدلی» بستگی دارد. منظور از خودآگاهی این است که بتوانیم ریشه رفتارهای خود را تشخیص دهیم و پیامدهای منفی رفتارهای ناشایست خود را متوجه شویم.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی ادامه داد: برخی اوقات روز خوبی نداریم و احساس می‌کنیم حالمان مساعد نیست و یا غمی در دل داریم و یا برخی از رفتار‌هایی انجام می‌دهیم که منشأ بروز آن را نمی‌دانیم برای مثال در ابتدای شیوع کرونا و بعد از مجازی شدن کلاس‌های درس دانشگاهی خیلی از دانشجویان به ما می‌گفتند که نمی‌توانیم در جلسات آنلاین حضور داشته باشیم و اینترنت سخت وصل می‌شود و بهانه‌های مختلفی که در کلاس‌های مجازی شرکت نکنند لذا ما به آن‌ها می‌گفتیم زمانی هم‌کلاس‌ها حضوری بود و کرونا وجود نداشت شما همین بهانه را برای عدم شرکت در کلاس می‌آوردید و عادت کردید که در کلاس شرکت نکنید. به روایتی از این حالت‌های روحی به عنوان عادت نیز یاد می‌کنیم امیرالمؤمنین حضرت على علیه‌السلام در روایتی می‌فرمایند: «لِلعادَهِ عَلى کُلِّ إنسانٍ سُلطانٌ؛ عادت، بر هر انسانى سلطه دارد.» یا در روایت دیگر امام على علیه‌السلام می‌فرمایند: «بِغَلَبَهِ العاداتِ الوُصولُ إلى أشرَفِ المَقاماتِ؛ با چیره شدن بر عادت‌هاست که می‌توان به بالاترین مقامات رسید.»

مروارید در ادامه به تبیین نمونه‌های بارز دینی در باب مقوله عادت پرداخت و گفت: حتی پیامبر اکرم(ص) هم از عادت مستثنی نبودند و ایشان هم در زمان ابتلا و آزمایش به بلایا مانند انسان‌های عادی واکنش نشان داده و حتی برای مرگ فرزندشان جناب ابراهیم اشک ریختند. در کتاب الکافی آمده است که وقتی ابراهیم، فرزند رسول اکرم(ص) از دنیا رفت آن حضرت در مرگ وی گریست تا حدی که اشک‌های دیدگانش بر محاسنش جاری شد، اما ایشان فرمودند: «تَدْمَعُ اَلْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ اَلْقَلْبُ وَ لاَ نَقُولُ إِلاَّ مَا یَرْضَى اَلرَّبُّ وَ إِنَّا بِکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُونَ؛ اشک‌ها از چشم جاری و قلب اندوهناک می‌شود، ولی ما چیزی نمی‌گوییم که موجب خشم پروردگار شود و ما به خاطر تو محزونیم،‌ای ابراهیم.»

ضرورت توجه به مبحث همدلی

استاد حوزه و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی افزود: برخی از افراد بر این باور هستند که انسان نباید احساسات منفی را تجربه کند، اما حقیقت این است که بروز این احساسات منفی و ناخوشایند گاهی اجتناب‌ناپذیر خواهند بود و در این مواقع چگونگی بروز احساسات و بروز اعمال صحیح از همه مهم‌تر است؛ بنابراین باید نسبت به این احساسات منفی و ناخوشایند واکنش صحیحی نشان دهیم. مؤلفه دیگر در سلامت روان، مبحث همدلی است یعنی اینکه بتوانیم از دریچه دید طرف مقابل به اتفاقات و رویداد‌ها نگاه کنیم لذا برای ارتباط انسان با خلق یا دیگران موضوع همدلی و درک متقابل از اهمیت بسیاری برخوردار است.

مروارید با بیان این مطلب که انسان زمانی که به سلامت روان نزدیک باشد می‌تواند انرژی روانی خود را در جهت دلخواه مصرف کند، گفت: خیلی از افراد هستند که دوست دارند با خالق مناجات کنند، اما دچار وسواس هستند برای مثال زمانی که می‌خواهند نماز بخوانند درگیر ادای صحیح و تلفظ درست کلمات هستند و از اصل مطلب که همان راز و نیاز با خداوند عالم است دور می‌شوند چرا که تمامی هوش و حواس خود را برای تلفظ صحیح کلمات گذاشته‌اند و نمی‌توانند حضور قلب داشته باشند. البته در قالب شرعی هر مسلمانی وظیفه دارد تا اصول دین را به درستی انجام دهد، اما اگر تمام انرژی روانی خود را برای تلفظ صحیح کلمات بگذاریم قطعاً آن ارتباط معنوی با خداوند متعال شکل نمی‌گیرد.

این پژوهشگر و فعال در حوزه روان‌درمانی تحلیلی در پایان گفت: هر فردی باید درگیری درونی خود را شناسایی کند چرا که انرژی روانی هر فرد محدود است و اگر درجایی این انرژی روانی مصرف شود در جای دیگر قطعاً کم می‌آید. گاهی اوقات افرادی که خودروی قدیمی دارند هنگام استارت زدن متوجه می‌شوند که خودروی آن کار نمی‌کند زمانی که تعمیرکار بر سر این خودرو می‌آید به آن‌ها می‌گوید که باتری خودروی آن‌ها برق‌دزدی دارد انرژی روانی انسان نیز مانند باتری خودرو است زمانی که نمی‌توانیم به درستی با خالق و خانواده خود ارتباط برقرار کنیم باید بررسی کنیم که این انرژی کجا صرف می‌شود. انسانی موفق است که در مسیر کسب سلامت روان گام بردارد. درنهایت اگر زوجین در مسیر خودشناسی حرکت کنند می‌توانند انرژی روانی خود را نگه‌داشته و در مسیر بهبود رابطه پیاده‌سازی کنند و اینجاست که فعالیت‌های معنوی نیز شکل بهتری پیدا می‌کند.

ارتباط تربیت اقتصادی با تربیت معنوی

در ادامه این نشست وحید ارشدی، عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد به مقوله ارتباط تربیت اقتصادی با تربیت معنوی پرداخت و اظهار کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «العباده عشره اجزاء تسعه أجزاء فی طلب الحلال؛ عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن درآمد حلال است». در واقع کار و تلاش؛ باعث سلامتی جسمی و روانی انسان می‌شود و کسی که خودسازی می‌کند سخت به سلامتی نیازمند است و اینکه کار و تلاش خودش نوعی خودسازی محسوب می‌شود و بسیاری از صفات را در انسان پرورش می‌دهد و برای کسی که می‌خواهد خودسازی و مراقبه کند، تأمین معاش حلال یک ضرورت به حساب می‌آید.

ارشدی افزود: از احادیث و روایات رابطه پر رنگ میان اقتصاد و سایر سطوح تربیتی مشخص می‌شود و در اینجاست که رابطه انسان با خلق خدا اهمیت پیدا می‌کند. معروف و مشهور نزد متشرعه اهمیت و جایگاه برتر حق‌الناس در مقایسه با حق‌الله است؛ بدین معنا که در موارد اجتماع دو حق و عدم امکان عمل به هر دو از سوى مکلف، حق‌الناس مقدم است، مانند اینکه فردى براى گزاردن حج پول دارد، لیکن به همان مقدار بدهکار است و موجودى‌اش تنها کفاف یکى از دو امر رفتن به مکه و اداى دین را مى‌کند، که در این صورت اداى دین (به دلیل اهمیت حق‌الناس) مقدم بر گزاردن حج است. بر همین اساس تربیت اقتصادی می‌تواند مسیر ورود به انواع تربیت باشد و اگر کسب درآمد حلال شکل بگیرد بقیه حوزه‌های تربیتی نیز می‌تواند در مسیر درست خود قرار بگیرد.

به گفته عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، وقتی مطرح می‌شود که درآمد حلال با عبادت و تربیت صحیح ارتباط دارد پس قطعاً این درآمد با «آموزه‌های دینی»، «بحث زکات و انفاق»، «توجه به حرکت و دستیابی به برکت»، ارتباط پیدا می‌کند و مجموعاً می‌توان عنوان کرد که کسب درآمد حلال ذیل ارتباط صحیح با خداوند معنی پیدا می‌کند. استجابت دعا دارای شرایط و مقدمات بسیاری است که یکی از آن‌ها پاک کردن روزی از هرگونه مال حرام است لذا با پاک و حلال بودن مال، دعای آدمی به مرحله استجابت می‌رسد. در همین راستا پیامبر اکرم (ص) در سخنانی فرمود: «هر کس می‌خواهد دعایش، مستجاب شود، باید خوراک و درآمدش را پاک کند».

اهمیت استفاده از متون پایه دینی برای تربیت خانواده

ارشدی در پایان اظهار کرد: از طرفی عدم تعادل اقتصادی منجر به عدم تعادل روحی و روانی می‌شود. درمجموع ما باید نگاه شبکه‌ای به انواع تربیت علی‌الخصوص تربیت اقتصادی داشته باشیم که قطعاً با سایر نگاه‌ها تربیتی ارتباط ویژه‌ای دارد. نباید فراموش کنیم که مالک اصلی خداست و اموال دنیوی فقط برای کسب روزی حلال به امانت در اختیار ما قرار داده شده است تا هر انسان بتواند از طریق این اموال به کسب روزی حلال دست پیدا کند و اینجاست که رابطه انسان با خالق به طور مشخص نمایان می‌شود و این ارتباط منجر به تربیت معنوی فرد می‌شود.

در پایان این نشست نیز سیده سلیل ضیائی، متخصص روانشناسی بالینی و عضو هیئت‌علمی گروه تعلیم و تربیت اسلامی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد درباره اهمیت استفاده از متون پایه دینی برای تربیت خانواده سخن به میان آورد و گفت: الگو‌های عمیق و فراگیر از خاطرات، هیجان‌ها، شناخت واره‌ها و احساسات بدنی تشکیل شده‌اند که در دروان کودکی یا نوجوانی شکل گرفته‌اند و تا مراحل بعدی رشد تداوم دارند. توجه به متون دینی برای تربیت فرزندان یکی از الگو‌های عمیق و فراگیر است که می‌تواند فرزندان را در مسیر تربیت صحیح معنوی قرار دهد. به هر ترتیب اهمیت این موضوع را میتوان در روایات حضرت علی(ع) و کلمات گهربار ایشان در نهج البلاغه به وضوح مشاهده کرد.

عضو هیئت‌علمی گروه تعلیم و تربیت اسلامی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد در پایان به ارائه اسنادی درباره لزوم استفاده از متون پایه دینی برای تربیت خانواده سخن پرداخت و از محتوای نامه ۳۱ نهج‌البلاغه خطاب به امام حسن مجتبی(ع) و حکمت ۳۹۹ نهج‌البلاغه سخن به میان آورد و اظهار کرد: اگر والدین در تربیت فرزندان کوتاهی کنند قطعاً کودکان در برابر وسوسه‌های شیطانی آسیب‌پذیر می‌شوند.