قابلیت‌های متاورس برای تجربه دینی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نشست علمی تخصصی با موضوع “متاورس و تجربه دینی” توسط قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه یکشنبه ۱۲ تیرماه سال ۱۴۰۱ به صورت مجازی برگزار شد.

در این نشست علمی حجت‌الاسلام دکتر علیرضا قائمی‌نیا به عنوان ارائه دهنده و دکتر مجتبی رستمی کیا به عنوان دبیر علمی حضور داشت.

حجت‌الاسلام دکتر علیرضا قائمی‌نیا مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه متاورس روز به روز در حال توسعه بیشتر است و طبیعی است به خاطر ویژگی‌های متاورس، تجربه دینی اهمیت بسیار زیادی دارد. در متاورس تمامی دستاوردهای تکنولوژی‌های مجازی و واقعیات مجازی، واقعیت افزوده و پاره‌ای تحقیقات عصب‌شناسی حضور دارند و شاهد تجمیع همه آن‌ها در این تکنولوژی هستیم.

حجت‌الاسلام قائمی‌نیا با بیان اینکه متاورس فضایی کاملا تجربی و مجازی است، تصریح کرد: اصطلاح واقعیت مجازی به مجموعه‌ای از تجاربی اطلاق می‌شود که توسط دستگاه‌هایی مانند کامپیوتر به وجود می‌آید؛ واقعیت مجازی دو کاربرد عام و خاص دارد؛ هر نوع واقعیتی که توسط دستگاه‌های دیجیتال مانند کامپیوتر تولید می‌شود یا خودش می‌تواند واقعیت جدید و یا تقویت‌کننده واقعیت موجود باشد، کاربرد عام نامیده می‌شود.

وی با بیان اینکه ما وقتی از پشت دوربین، تصویری از فضای طبیعت می‌بینیم، تغییراتی ایجاد می‌کند که به آن واقعیت افزوده گویند، تصریح کرد: برخی واقعیات هم ترکیبی هستند یعنی از ترکیب واقعیات فضای مجازی و طبیعی به وجود می‌آیند. مهم‌ترین ویژگی واقعیت مجازی هم به تجربه‌ای که انسان از این واقعیت دارد، برمی‌گردد.

واقعیات مجازی، توهم نیست

مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه تصریح کرد: خیلی از کسانی که در مباحث فلسفه واقعیت مجازی کار می‌کنند، از جمله دیوید چارملز این ادعا را مطرح کرده که واقعیات مجازی، توهم نیستند و واقعیت دارند گرچه با واقعیت تفاوت هم دارند لذا انسان با ابزارهای دیجیتال می‌تواند تجاربی فراتر از تجارب طبیعی داشته باشد.

وی با اشاره به برخی ویژگی‌های فضای مجازی، بیان کرد: انسان در متاورس می‌تواند استغراق در دنیای مجازی پیدا کند، به گونه‌ای که از دنیای واقعی غافل شود. ویژگی دیگر متاورس این است که بازخورد حسی دارد و حواس انسان تأثیر زیادی از این فضا می‌گیرد و حتی می‌تواند رابطه کنشی داشته باشد، همانطور که در دنیای واقعی می‌تواند کنش داشته باشد.

عضو هیأت علمی گروه معرفت شناسی پژوهشگاه اضافه کرد: متاورس یک عالم مجازی سه بعدی مرکب از همه واقعیت‌ها است؛ البته از چند جهت از دنیای مادی فراتر می‌رود. اول اینکه محدودیت‌های بدنی و جسمانی انسان را ندارد و به راحتی فرد می‌تواند کنش‌های مجازی داشته باشد، همچنین می‌تواند خیلی از اموری را که در جهان ماده تجربه‌پذیر نیست، تجربه‌پذیر کند.

مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه  اظهار کرد: ویژگی دیگر این فضا هم فراتر رفتن از واقعیات مجازی در کنش‌ها است؛ زیرا انسان در عالم واقعی کنش‌های محدودی دارد و در متاورس این کنش‌ها نامحدود است، بنابراین متاورس گامی فراتر از فضای مجازی برمی‌دارد.

وی با اشاره به ویژگی‌های دیگر چندگانه متاورس و با بیان اینکه در فضای سایبر، اطلاعات جای معرفت می‌نشیند، گفت: وقتی ما در زندگی طبیعی می‌گوییم به یک گزاره باور داریم اولا این گزاره صادق است، ثانیا موجه و ثالثا براساس فرایند معقولی به آن باور پیدا کرده‌ایم ولی در فضای مجازی ما با باور صادق موجه سر و کار نداریم بلکه با یکسری اطلاعات یا داده‌های معنادار روبرو هستیم.

انسان متاورسی انسان تجربه‌گرا است

حجت‌الاسلام قائمی‌نیا تصریح کرد: متاورس تبدیل داده‌ها به واقعیت‌های مجازی به معنای عام کلمه است و انسان می‌تواند آن را در فضای سه بعدی تجربه کند بنابراین انسان متاورسی انسان تجربه‌گرا هست.

وی بیان کرد: ویژگی دیگر این فضا، جمع شدن همه انواع تجارب اعم از حسی، عاطفی و حرکتی است. مباحث فلسفی بی‌شماری در این باره مطرح است و برخی مدعی هستند متاورس، آزمایشگاه فلسفه هست و می‌تواند خیلی از نظریات فلسفی را به محک آزمون بگذارد. از جمله اینکه نسبت ایده‌های فلسفی با متاورس چیست و کدام دیدگاه‌های فلسفی پشتوانه متاورس هستند و چه نسبتی بین متاورس و فلاسفه‌ای چون کانت و هگل و … وجود دارد، همچنین آیا متاورس می‌تواند هر نوع ایده فلسفی را به چالش بکشد یا خیر؟.

مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه تصریح کرد: متاورس، جهان تجربه هست و انسان همه واقعیات تجربی را تجربه می‌کند و به تعبیر دیگر متاورس، جهانی است که در آن آگاهی انسان به تجربه تبدیل می‌شود؛ متاورس جهانی است که هر چیزی را که تصور می‌کند، تجربه هم می‌کند بنابراین نسبتی با ایده‌آلیسم دارد.

وی افزود: ما در فلسفه دو نوع ایده‌آلیسم داریم؛ یکی ایده‌الیسمی بارکلی که می‌گوید: جهان چیزی جز تصورات و ذهنیات نیست و دیگری ایده‌آلیسم هگلی است که می‌گوید واقعیت، ذهن در مقام تحقق است یعنی گویا ذهن، طرحی است که وقتی افکنده شد، واقعیت پیدا می‌شود. در این نگاه، تاریخ چیزی جز تجلی ذهنی نیست و فرد باورهای بیرونی را نفی نکرده و اصالت را به ذهن و عقل می‌دهد.

تولیدات نوظهور؛ ویژگی متاورس

مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه بیان کرد: اگر در متاورس، واقعیات مجازی چیزی جز بازسازی تصورات انسان نیستند، با ایده‌الیسم بارکلی نسبت دارد و از این جهت که طرحی که در ذهن کاربر است در متاورس پیاده می‌شود، با ایده‌الیسم هگلی مرتبط است. بنابراین با اینکه با هر دو نوع فلسفه نسبت دارد ولی نه صددرصد این و نه آن است. متاورس فراتر از ایده‌آلیسم بارکلی می‌رود، از این جهت که «نوظهوری» از ویژگی‌های بارز متاورس است؛ یعنی ممکن است واقعیاتی پیدا شوند که از تصورات کاربران فراتر روند و خود ابزارهای دیجیتال واقعیات نوظهور تولید کنند لذا کاملا بر ایده‌الیسم هگلی هم قابل تطابق نیست.

وی اظهار کرد: خیلی از دانشمندان علوم شناختی بر این باور هستند که سیستم‌های مختلف اعم از طبیعی، مجازی و.. ویژگی نوظهوری دارند؛ اگر این ویژگی مدنظر باشد ممکن است در فضای مجازی واقعیاتی تجربه شود که فراتر از توانایی کاربران است. بنابراین هر چند شروع متاورس، نمودارشدن آگاهی در فضای مجازی است ولی خیلی فراتر از داده‌ها و آگاهی‌هایی است که انسان دارد.

مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه  افزود: تجربه‌گرایی در متاورس در گام نخست، تبدیل آگاهی انسان به یک عالَم و واقعیات مجازی است که آن را تجربه می‌کند. آگاهی، حقیقت است و متاورس رقیقه آن حقیقت ولی وقتی آگاهی‌های نوظهور در این فضا پیدا می‌شوند، خود متاورس هم حقیقت می‌یابد.

وی با بیان اینکه در فلسفه اسلامی واقعیت، سه بخش شامل عالم ماده، عالم مثال و عالم عقل می‌شود، گفت: عالم ماده که همین دنیاست. در عالم مثال، رنگ و شکل وجود دارد ولی جسم وجود ندارد ولی در عالم عقل رنگ و شکل و جسم وجود ندارند.

حجت‌الاسلام قائمی‌نیا افزود: عالم مثال البته ممکن است متصل و یا منفصل از نفس انسان باشد، طبیعی است که با ظهور فناوری‌های مجازی ما با عالم مثال دیگری به نام مثال دیجیتال مواجه هستیم و در این فضا، واقعیات مجازی، واقعیات وجودی هستند که آثاری بر آن‌ها مترتب می‌شود و در فکر و رفتار و زندگی انسان اثرگذار هستند.

تبدیل دین به تجارب دینی در فضای دینداری غرب

وی با اشاره به نسبت دین و تجارب دینی در  فضای متاورس، بیان کرد: خیلی از متفکران و فلاسفه جدید به این نکته اشاره دارند که دین در دنیای جدید به تجربه دینی تبدیل می‌شود، یعنی دین به معنای اعتقادات و یکسری باورها نیست و حتی نهاد دین هم در دنیای جدید کنار می‌رود و تجربه دینی محوریت می‌یابد؛ به تعبیری یکی از ویژگی‌های مدرنیسم این است که دین جای خود را به تجربه دینی می‌دهد. این سنت از شلایرماخر شروع شده و تا امروز مبنای دینداری پروتستان‌ها در دنیای مسیحیت قرار گرفته است.

این پژوهشگر فلسفه ذهن افزود: طبیعی است در متاورس، تجربه دینی به تدریج خودش را نشان می‌دهد و کسانی که در متاورس کار می‌کنند، دنبال تجارب دینی هم هستند؛ در متاورس در دو عرصه فعالیت زیادی انجام شده است یکی بازی‌های رایانه‌ای مختلف و برای اقشار گوناگون و دیگری تجارت ولی به تدریج متاورس هم رنگ و بوی دسته‌ای از تجارب دینی را خواهد گرفت، حتی ممکن است این تجارب دینی، جنبه تحاری هم به خود بگیرد و تجارب دینی شبیه‌سازی کامپیوتری در متاورس شوند.

متاورس دینداری را به مخاطره خواهد انداخت

وی اظهار کرد: این موضوع هم جنبه مثبت و هم منفی دارد؛ جهت مثبت اینکه انسان تجارب دینی را می‌تواند در این فضا مشاهده کند  ولی جهت منفی اینکه متاورس، سنت تجربه‌گرایی دینی را تقویت و تشدید می‌کند و به صورت ضمنی در تناقض و تهافت با واقعیات دینداری خواهد بود. از این رو انسان متاورسی انسانی است که دینداری دیجیتالی دارد.

مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه اظهار کرد: از طرفی چون ویژگی نوظهوری در متاورس وجود دارد، کنترل آن دست کاربران نیست و ممکن است تجاربی از دین بیان شود که با آنچه ادیان به آن باور دارند، فاصله زیادی داشته باشد؛ حتی می‌تواند خیلی از این تجارب، تصنعی و ساختگی، انحرافی و تحریف‌شده باشد.

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: دنیای متاورس مدیریت شبیه‌سازی تجارب دینی را دارد و می‌تواند خطرات زیادی برای دینداری و مجال زیادی برای انحراف داشته باشد.

درک تجربیات فراتر از واقعیت

همچنین رستمی‌کیا، دبیر این جلسه، گفت: متاورس، دنیای سه بعدی و فضایی مجازی است که امکان ارتباط اشتراکی و توأم با تعامل را ایجاد می‌کند. در نسخه‌های جدیدی که برای متاورس پیشنهاد می‌شود، کاملا می‌توانید شخصیتی دلخواه را با شخصیت واقعی خود بسازید و در آن فضا زندگی کنید؛ در این فضای شبیه‌سازی می‌توانید تمامی احساسات و تجربیات را حتی فراتر از تجارب واقعی درک کنید.

وی افزود: در این فضا که جهان، جهان معرفت سنتی نیست، اگر گوهر ادیان را تجربه دینی بدانیم، متاورس، فراجهانی است که تجارب جدیدی برای ما ایجاد می‌کند و احساسات و عواطف انسان‌ها را هم بر خواهد انگیخت.