به بهانه انتشار ترجمه‌ای فاخر از «ام‌القری» شگفت‌انگیزترین کتاب جهان اسلام
اخیراً ترجمه‌ای دقیق از تصحیحی عالمانه از کتاب ام‌القری نوشته کواکبی به عنوان شگفت‌انگیزترین کتاب جهان اسلام به فارسی انجام شده است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، گزافه نیست اگر کتاب «ام‌القری» کواکبی را، یکی از شگفت‌انگیزترین آثار جهان و شگفت‌انگیزترین کتاب جهان اسلام بخوانیم. انتخاب موضوع به‌روز و راهگشا، اسلوب داستانی و افتراضی، گفت‌وگوهای واقعی و تحلیلی، راهکارهای اجرایی و پایدار، ویژگی‌هایی هستند که این کتاب را در جهان اسلام متمایز کرده است. عبدالرحمان کَواکِبی(متولّد۱۲۷۱ق در حَلَب و متوفی۱۳۲۰ق در قاهره) از طلایه‌داران جنبشی است که سعی داشتند؛ رسالت علمای دینی را درزمینهٔ آگاهی بخشی به مردم احیا کنند.
او از معدود مصلحانی است که نامش در برخی کتاب‌های تخصصی به‌صورت جسته‌وگریخته آمده؛ ولی تنها محدود افرادی هستند که درمکرد اندیشه‌های وی برای ایجاد «نهضت یکپارچه عربی- اسلامی» آگاهی کافی داشته و با ایده «ام‌القری» وی ارتباط برقرار کرده‌اند. او نخستین مُصلح در جهان اسلام است که اصطلاح «مؤتمر» را، برای تبادل‌نظر فکری به کار گرفت و به عبارتی «پدر معنوی همایش‌های فکری در جهان اسلام» است. اخیراً ترجمه‌ای دقیق از تصحیحی عالمانه از کتاب ام‌القری با پژوهش«محمد جمال طحان»[مدیر مرکز اطلاع‌رسانی حلب و پژوهشگر جریانات و تمدّن اسلامی] و ترجمه «محمدامین حضرتی» و «مهدی جاودانی مقدم» با ویرایش «عباس بک جانی» در انتشارات دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی(پائیز۱۴۰۱) به زیور طبع آراسته‌شده است. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو، به معرفی این مفاد کتاب و مباحثی پیرامون آن خواهیم پرداخت.
یکم: بی‌تردید، کتاب ام‌القری را می‌توان یکی از آثارش گفت انگیز جهان معرفی کرد؛ به‌ویژه آنکه کواکبی دست‌نویس نسخه اصلی کتاب خود را – به جهت اخلاص یا هر انگیزه معنوی دیگری – بانام مستعار «سید فراتی» امضا کرده است. کواکبی در کتاب ام‌القری، متن گفت‌وگوهای اجلاس خیال‌پردازانه‌ای را در مکه به رشته تحریر درآورده است. وی بحث و گفت‌وگو در مورد شرایط حساس مسلمانان و دلایل عقب‌ماندگی امّت اسلام را در قالب چنین نوشتاری، برای کتاب خود مناسب تشخیص داده است. درروند برگزاری چنین کنگره‌ی فرضی، شصت‌وشش نماینده از سرتاسر جهان اسلام حضور دارند و ریاست آن بر عهده یک استاد از اهالی مکه است. سیّد فراتی یا همان اسم مستعار کواکبی نیز، سمت دبیر کلی کنگره را بر عهده دارد. در این اجلاس، شانزده نشست بدون احتساب جلسه اختتامیه برگزارشده و گفت‌وگوهای بسیاری در موضوعات مختلف در آن انجام‌شده است.
کتاب ام‌القری درواقع، ثبت مباحث و گفت‌وگوهای این گردهمایی است. کواکبی در مقدمه ابتدا به مشکلات، چالش‌ها و وضعیت نامساعدی که دامن‌گیر جهان اسلام شده است، اشاره می‌کند و سپس می‌کوشد علل آن را بیابد و درنهایت راه‌حل‌هایی را برای حل این مسئله در کتاب پیشنهاد می‌دهد. جلساتی با عناوین«پیرامون شعار لا نعبد إلا الله»، «علل ضعف مسلمانان و ریشه‌های جبرگرایی مسلمانان در شام»، «ریشه‌یابی بیماری‌های فکری جهان اسلام»، «پرهیز ازتجلیل و تکریم بیش‌ازحد حاکمان جهان اسلام و شرک انگاری آن»، «دایره کتاب و سنّت و معضل طریقت‌های جدید صوفیانه در جهان اسلام»، «بررسی عوامل دینی، سیاسی و اخلاقی انحطاط جهان اسلام»، «واکاوی میل به تنبلی و فخرفروشی در امّت اسلامی»، «دلایل عدم آموزش زنان مسلمان» و«رواج آداب غربی در جهان اسلام» و… به‌صورت مبسوط به قلم کواکبی گزارش‌شده است.
دوّم: کواکبی کتاب ام‌القری را به شکل داستانی به رشته تحریر درآورده است. این موضوع سبب شد تا بسیاری از محقّقان و پژوهشگران گمان کنند این اثر، شرح کنگره واقعی است که در جهان خارج به وقوع پیوسته است. عبدالرحمان کواکبی کتاب ام‌القری را در حلب به رشته تحریر درآورد. عنوان کامل کتاب «ام‌القری: ثبت گفت‌وگوها و مصوبات جنبش اسلامی برگزارشده در سال ۱۳۱۳ ق در مکه مکرّمه» است. کواکبی به شکل زیرکانه، نخستین مقالات کتاب را روزنامه «المؤید» در سال ۱۳۱۶ ق منتشر و به چاپ رساند. کواکبی چندین مرتبه اثر خود را ویرایش کرد؛ تا اینکه محمّد رشید رضا با حذف عبارت‌هایی که در انتقاد از دولت عثمانی نوشته‌شده بود، مقالات را در روزنامه «المنار» منتشر کرد.
سوّم: در ام‌القری کواکبی، از درد جهان اسلام، داد سخن رانده است. او در این اثر تلاش می‌کند شرایط ملل اسلامی به‌طور عام و ملّت‌های عرب را به‌طور خاص برای خواننده تشریح کند؛ تا مخاطب متوجه فساد و انحطاط موجود بین مسلمانان شود. او پس از بیان چالش‌ها، سعی می‌کند راه‌حل‌های مناسبی را برای خروج از این بحران پیشنهاد دهد. کواکبی یک طرح واقع‌گرایانه را دنبال می‌کند که هدف آن رساندن جهان اسلام، به قلّه‌های سعادت دنیوی و اخروی است. در اندیشه کواکبی می‌توان اصول زیر را ردیابی کرد:
الف. استبداد سیاسی، معضلی است که چه در بعد نظری و چه در بخش عمل جهان اسلام درگیر آن است.
ب. اعتقاد کواکبی به اینکه دین اسلام، برای انسان نیازی ضروری است.
ج. ارتباط تنگاتنگ علم با عمل.
کواکبی به این نتیجه رسید که حکومت اگر رقیبی نداشته باشد، مستبدانه رفتار خواهد کرد.
چهارم. در این پژوهش، طحان از بین نسخه‌های مختلف «ام‌القری» مقایسه‌ای دقیق انجام داده و متن نهایی کتاب را از بین بیش از بیست چاپ مختلف در اقصی نقاط جهان اسلام، گزینش کرده است. پژوهشگر پس از تحشیه، غنی‌سازی و توضیحات تکمیلی و انتخاب عناوین جلسات – که معتقد است خودِ کواکبی نیز از انتخاب آن‌ها راضی است – را در ذیل هر قسمت آورده است.
در آخر: مدیریت کانال علمی – تخصصی مُسلِمنا، ضمن آرزوی موفّقیّت برای دست‌اندرکاران انتشار این کتاب، پیشنهاد ارزیابی میزان توفیق امّت اسلامی پس از حدود صدوبیست سال از انتشار آن در میزان توفیق جهان اسلام در تشخیص ودرمان عوامل، موانع و اهداف ام‌القری مدنظر کواکبی در این کتاب و بررسی آرای تطبیقی او با سایر مصلحان اجتماعی را در قالب اجلاس‌های دانشجویی، مقالات علمی – پژوهشی، رساله‌های دانشجویی مورد تأکید قرار می‌دهد.